Waarom zien we nog nauwelijks iets terug van #metoo in Nederlandse series en films?

Naroepen, tietenknijpen of ongewenst een foto van een pik ontvangen. Die situaties worden vaak afgedaan als grapje, iets dat er een beetje bijhoort, of als grijs gebied. Ondertussen heeft 53 procent van de vrouwen weleens (seksuele) grensoverschrijding meegemaakt. Hoe grijs is dat grijze gebied eigenlijk? Waar ligt de grens, en voor wie? Wat zijn de gevolgen op lange termijn? En kan het ook anders? In "Grijs is de Grens" zoeken we het uit.

In de Netflix-serie Sex Education (2019) staat tiener Aimee in een overvolle bus met een taart in haar hand, bedoeld voor haar jarige vriendin Maeve. Een oudere jongen komt achter haar staan, masturbeert, en komt klaar op haar been. Ze roept om hulp, maar niemand luistert. Als ze op school komt, trekt Maeve meteen aan de bel en vertrekken ze richting het politiebureau. Aimee doet de situatie in eerste instantie af als ‘niet zo erg’, maar durft tegelijkertijd niet meer alleen met de bus, trekt de aanrakingen van haar vriendje niet meer en maakt het uit.

Een paar dagen later staan haar vriendinnen haar op te wachten bij de bushalte, om samen met haar op de bus te stappen. Ze kwamen er eerder al achter dat ze allemaal weleens seksueel overschrijdend gedrag hebben meegemaakt – de grootste gemene deler: een ongevraagde pik in hun vizier.

Seksuele intimidatie en de gevolgen daarvan worden in Sex Education door een scherpe en realistische lens getoond. De masturbatiescène in de bus heeft schrijver en maker van de serie, Laurie Nunn, zelf meegemaakt. Het is een manier van vertellen die we sinds #metoo steeds vaker tegenkomen. Vrouwen nemen het heft in eigen handen, slachtoffers worden bloedserieus genomen en thema’s als ‘sisterhood’ worden besproken. Die lens zie je bijvoorbeeld ook terug in de waargebeurde Netflix-serie Unbelievable (2019), waarin een rits Amerikaanse verkrachtingszaken wordt weggemoffeld door de lokale (mannelijke) politie, totdat later in de serie twee vrouwelijke rechercheurs zich ermee gaan bemoeien en de zaken worden opgelost. Je ziet haarfijn de mechanismen van verkrachtingscultuur in beeld: slachtoffers worden niet geloofd of krijgen zelf de schuld (“Je hebt je niet verzet / je moet natuurlijk wel je deur op slot doen!”), worden keer op keer gevraagd hun trauma’s te herbeleven en raken vrienden en familie kwijt. Maar later, als de vrouwen het overnemen, draait alles om: slachtoffers worden wel serieus genomen, de tijd gegund om hun verhaal te vertellen en meelevend door het afschuwelijke aangifteproces geleid.

Loes Reijmer schreef begin dit jaar in de Volkskrant over de film Bombshell (2019). Deze film, ook gebaseerd op een waargebeurd verhaal, gaat over seksuele intimidatie bij het Amerikaanse Fox News. Nieuwslezeressen Megyn Kelly en Gretchen Carson beschuldigen in 2017 twee hoge piefen van het bedrijf van seksuele grensoverschrijding. Een daarvan is directeur Roger Ailes. Hij verzoekt vrouwelijke werknemers vriendelijk om voor zijn neus een rondje te draaien, waarna hij ze beoordeelt op hoe geil hij ze vindt. De film gaat onder andere over het zogenaamde schemergebied van grensoverschrijding, over de alledaagse ongewenste intimiteiten die vrouwen meemaken en maar moeten doorstaan, want anders vlieg je misschien de laan uit, of kan je, zoals Reijmer schrijft, reacties verwachten als: “Dan geef je je baas toch een knietje? Sommige vrouwen neuken zich omhoog! Lekker toch, zo’n massage in de kantoortuin?”

Ook de verhalen in Bombshell worden verteld vanuit een vrouwelijk perspectief. Grensoverschrijding is het hoofdonderwerp. Het wordt niet aan de kant geschoven, of weggelachen, maar juist onderstreept. Het laat helder zien hoe hardnekkig het probleem is – ook al gaat het ‘maar’ om een baas die je vraagt om een rondje te draaien.

En dat letterlijk terugzien van die verhalen over seksuele grensoverschrijding en zogenaamde schemergebieden in televisieseries en films, in plaats van erover lezen in de krant, is een volgende stap in de #metoo-beweging, schrijft Reijmer. Want “lezen over seksuele intimidatie is toch anders dan het zien gebeuren.”

Toch lijkt het erop dat Nederland op dit gebied achterloopt. Ik sprak met een mediawetenschapper, een scenarist en een aantal producenten uit de Nederlandse tv-wereld over waarom dit zo is.

Kaouthar Darmoni (51) is mediawetenschapper en directeur van kennisinstituut Atria. Ze vindt het een “lastige vraag om te beantwoorden met feiten,” want “het blijft speculeren.” Toch heeft ze er ideeën over. “Vergeleken met de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk heeft Nederland relatief veel vrouwelijke filmproducenten, regisseurs en scenaristen. Hierdoor is het probleem in onze filmwereld subtieler, omdat de macht zich op een subtielere manier manifesteert,” vertelt ze. Maar dat de dynamieken van seksuele grensoverschrijding nog niet zo worden besproken in de Nederlandse filmwereld, heeft volgens Darmoni vooral te maken met de onderschatting van het #metoo-probleem. “Er wordt door Nederlanders vaak met verbazing op seksuele intimidatie gereageerd. Zo van: hier? In Nederland? Dat komt onder andere omdat wij het idee hebben dat de emancipatie is voltooid. Hier heerst het idee dat Nederlandse vrouwen door onze rijke feministische geschiedenis inmiddels wel alle tools hebben om zichzelf te beschermen. Het verhaal dat we tegen onszelf vertellen is dat wij gelijk zijn, en dat seksuele grensoverschrijding incidenteel is. Slachtoffers gaan hierdoor denken: ach, ik ben de enige, ik moet doorgaan en het niet groter maken dan het is.”

Het verhaal van seksueel geweld speelt zich hier bovendien minder openlijk in de media af dan in de VS, legt ze uit. “Weinstein heeft enorm veel ellende veroorzaakt en slachtoffers gemaakt. Uiteindelijk hadden mensen geen andere keus meer dan de gebeurtenissen te geloven. Het is daar inmiddels geaccepteerd als onderdeel van een groter verhaal, het #metoo-verhaal. Omdat we hier nog niet zo ver zijn met dat besef, het idee hebben dat het incidenteel gebeurt, en geloven geëmancipeerd te zijn, zien we het ook nog niet terug in films en series,” concludeert ze.

Annemieke van Vliet (54), producent bij Fiction Valley dat onder andere Mocro Maffia produceert, denkt dat het lastig is om verhalen over #metoo te maken. "Bombshell en The Morning Show gaan bijvoorbeeld specifiek over intimidatie op de werkvloer in de televisiewereld. Het is sowieso niet makkelijk een interessante serie te maken over de televisieindustrie. Maar dat is niet de reden dat het niet wordt gemaakt. Dit soort verhalen in de televisiewereld zijn mij in Nederland simpelweg niet bekend.” Ze voegt toe dat de omvang van onze filmindustrie ook van invloed zou kunnen zijn. “Wij zijn een klein land, hebben een kleine afzetmarkt. Waarschijnlijk zijn de verhalen er wel, maar krijg ik ze nog niet opgestuurd.”

Het is niet zo dat er helemaal niks wordt gemaakt, vertelt ze. “Er zouden dit jaar twee theaterstukken over grensoverschrijding in première gaan, maar dat wordt door de coronacrisis uitgesteld. En wij maken een fictiepodcast over de #metoo-affaire, maar dat is natuurlijk geen grote mainstream film of serie.”

Karin van der Meer (58) is scenarist van die podcast, en heeft onder andere scripts geschreven voor Penoza en Nieuwe Buren. Ik bel haar op om te vragen of het inderdaad ingewikkeld is om verhalen over #metoo te maken. “Dat denk ik niet. Voor een script is #metoo interessant. Er zijn genoeg verhalen te vinden die boeiend zijn juist ómdat ze gaan over die schemergebieden.” Van der Meer buigt zich ook al langer over dit vraagstuk, zegt ze. “In Nederland kennen we uit de media voornamelijk mannen die slachtoffer zijn van mannen. Bijvoorbeeld Jelle Brandt Corstius en de slachtoffers van Job Gosschalk. Maar dat er in de film- of televisiewereld geen sprake is geweest van seksueel grensoverschrijdend gedrag bij vrouwen is pertinent onwaar. Ik weet niet waar de desinteresse om er verhalen over te maken vandaan komt. Maar je zou verwachten dat de publieke omroep wel iets in de pijpleiding heeft zitten, aangezien #metoo toch een groot maatschappelijk verschijnsel is.”

En dat hebben ze, al blijft het vaag. “We merken dat dit onderwerp inderdaad leeft onder makers en schrijvers,” schrijft Inez Merkenhof van de NPO in een e-mail aan VICE. “We zijn in gesprek over verschillende voorstellen en plannen – of en wanneer dit leidt tot een definitieve serie of film is nog onduidelijk.”

Hoewel Layla Meijman (31) van productiebedrijf Studio Ruba denkt dat #metoo niet zo’n steile vlucht heeft genomen in Nederland als in de Verenigde Staten, is er volgens haar zeker iets veranderd in het filmlandschap de afgelopen jaren. “Ik denk dat we hier op zoek zijn naar ambigue personages: niet alleen een heldin, niet alleen een slachtoffer, maar iets daar tussenin. Ik proef veel vernieuwingsdrang en dappere filmmakers, op dat gebied. Een vrouw alleen als slachtoffer neerzetten, daar is weerstand tegen,” vertelt ze. Ze ziet dat vrouwelijke filmmakers zich op dit moment meer met het ontdekken van vrouwelijke seksualiteit en verlangens bezighouden dan grensoverschrijding. Maar, benadrukt ze, “op het moment dat er een filmmaker naar mij toe zou komen met een metoo-verhaal, een nieuwe blik, of interessante invalshoek of perspectief, zou ik zo’n verhaal graag willen brengen.”

“De verhalen die verteld worden vanuit het perspectief van het slachtoffer, die de kijker de subtiliteiten van seksuele grensoverschrijding laten zien, zijn belangrijk om de emancipatie in Nederland vooruit te bewegen,” zegt Darmoni. Hoewel ze misschien nog niet veelvuldig of concreet op papier zijn gezet, zijn ze in elk geval welkom. Daar is iedereen het zonder meer over eens.