De ingewikkelde verhouding tussen zelfverwonding en BDSM

Wie vragen heeft over zelfverwonding kan terecht op www.zelfverwonding.be. Daar vind je advies, en contactgegevens van therapeuten die gespecialiseerd zijn in het omgaan met zelfverwonding.

Van jongs af aan worstel ik met zelfverwonding en in BDSM kan ik best masochistisch zijn. Partners vragen me weleens of er een link is tussen de twee. In de film ‘Secretary’ uit 2002 lijkt dat inderdaad het geval: een secretaresse (gespeeld door Maggie Gyllenhaal) doet aan automutilatie, en weet daaraan te ontsnappen door de sub te worden in een sadomasochistische relatie met haar baas Edward. Ze ontdekt op die manier dat het spectrum van pijn, dat ze al had verkend via self-harm, ook op een 'gezondere' manier beleefd kan worden.

Maar hoe zit het in de realiteit? Als ervaringsdeskundige en maatschappelijk werker wil ik het gesprek daarover opentrekken. Daarom sprak ik met Sofie (24), Anna*(24) en Yoni (18), die net zoals ik ervaring hebben met zowel zelfverwonding als masochisme. Daarnaast vroeg ik Jantien Seeuws, klinisch psycholoog en seksuoloog, naar de wetenschappelijke visie op deze kwestie.

Wat zelfverwonding betekent of inhoudt, kan van persoon tot persoon verschillen. Anna* vertelt dat automutilatie voor haar een ‘quick fix’ is om de piep in haar hoofd stil te leggen. “Mijn meest gebruikte vorm was snijden. Het is een proces van: ‘Ga ik het doen? Ga ik het niet doen?’ Je doet het. Je ziet wat je gedaan hebt. In het beste geval ben je dan oké, en ga je jezelf oplappen. Daardoor is je paniek weg, omdat je zo gefocust was op het snijden. Daarna voel ik me altijd verdoofd.”

Yoni deed in haar vroege tienerjaren aan zware automutilatie, omdat het haar een euforisch gevoel gaf en een afleiding was van de zware situatie waarin ze zat. “Ondertussen ben ik al twee jaar clean van self-harm, maar ik heb af en toe nog nood aan een bepaald soort pijn. Meestal wanneer ik angstig ben in een publieke ruimte. Daarvoor heb ik nog geen gezonde oplossing gevonden, dus momenteel bezorg ik mezelf dat gevoel dan door mijn huid open te krabben.”

“Automutilatie is een copingmechanisme dat veelal bij een gevoel van onmacht gebruikt wordt, en als afleiding of verdoving dient,” vertelt psycholoog Jantien Seeuws. Het is bovendien geen zelden voorkomend verschijnsel. Een onderzoek uit 2017 van de Vrije Universiteit Brussel bij 700 Vlaamse leerlingen ontdekte dat één op de vijf jongeren tussen de 12 en 18 wel eens met zelfverwonding experimenteert, en dat dat bij één op tien een significant probleem zou zijn. Deze cijfer zouden wellicht zelfs een onderschatting zijn.

“Ze proberen hun psychische pijn dan te overstemmen met fysieke pijnprikkels, om hun innerlijke pijn dragelijker te maken en het gevoel van controle over zichzelf of hun leven terug te krijgen”, vervolgt Jantien. “Sommigen gebruiken het als zelfbestraffing, anderen om een bepaalde leegte te compenseren, en te voelen dat ze leven. Voor mensen die hun psychisch lijden niet verwoord krijgen, kan het ook een alarmsignaal zijn voor hun omgeving. In elk geval vertrekt dit gedrag vanuit een negatief gemoedstoestand, en eindigt daar ook mee.”

Uit een Amerikaanse studie uit 2016 met 359 deelnemers die de ervaringen van mensen uit de BDSM-gemeenschap vergelijkt met mensen die aan zelfverwonding deden, bleek dat zelfverwonding inderdaad begint met negatieve gevoelens op voorhand, vervolgens een golf van opluchting en afleiding veroorzaakt, en na de daad zorgt voor een zwaar gevoel van spijt en schaamte.

De overstap van zelfverwonding naar BDSM en specifieker masochisme, lijkt voor velen een stap van ongezond naar gezond. Volgens Sofie is er sprake van zelfverwonding als een handeling je op de langere termijn ongelukkiger maakt, als een handeling neurotisch wordt, of je erdoor meer schade aan jezelf toebrengt dan je eigenlijk wou.

“Bij masochisme hebben mensen normaal gezien juist het gevoel dat het ze gelukkiger maakt. Of toch op z’n minst toch niet slechter,” zegt Sofie. Uit de hierboven vermelde Amerikaanse studie blijkt dat mensen die aan BDSM doen, voordien opwinding en verheugdheid ervaren, en opwinding en plezier tijdens het BDSM-spel zelf. Erna voelen ze een sterkere zin van self-empowerment en authenticiteit, en een diepe connectie met hun partner.

Je maakt in het geval van masochisme ook een bewuste keuze over de hoeveelheid pijn die je wil. “Ik ben al gevraagd of mijn masochisme eruit voorkomt dat ik mezelf inherent niet graag zie,” vertelt Sofie. “Ik antwoord dan dat masochisme me gelukkig maakt, en benadruk dat nadenken en bewuste keuzes altijd een belangrijk onderdeel zijn van zo’n masochistisch spel voor mij.”

Voor Yoni is de grens tussen zelfverwonding en masochisme klein, omdat ze ze allebei voor een gelijkaardig doel gebruikt. Masochisme is voor haar een gezond manier om haar nood naar pijn in te vullen.

Ze is een aantal keren hervallen in self-harm. “Dat kwam omdat ik door stress zo veel last van had van dissociatie [een toestand van verlaagd bewustzijn waarbij de hersenen zich automatisch als het ware uitschakelen om bepaalde gevoelens te onderdrukken, en de persoon in kwestie daardoor onvrijwillig voor een tijdje 'van de wereld verdwijnt', red.], dat snijden de enige manier leek om daar weer uit te geraken.”

Het grootste verschil met masochisme is voor haar dan ook de manier waarop ze op zoek gaat naar pijn, en het doel daarvan: ““Toen ik mezelf verwondde, maakten mijn gezondheid en veiligheid me weinig uit. Het was impulsief, en ik hield er geen rekening mee hoe mijn daden mijn lichaam zouden beschadigen. Masochisme doe ik juist uit liefde voor mezelf en mijn lichaam. Het is deel van mijn genezingsproces. Het is een gezond copingmechanisme wanneer ik hevige stress heb of wanneer ik extra comfort nodig heb. De pijn die ik me nu toebreng, gebeurt uit liefde en zorg.”

Voor Anna* was BDSM één van de eerste stappen om zich te verzoenen met haar gevoelens van onderdanigheid. Ook heeft het haar doen inzien dat ze een persoon met verschillende facetten kan zijn. “Ik mag mijn 13-jarige zelf zijn, die verkracht is geweest. Ik mag ook de persoon zijn die nog verlangt naar onderdanig zijn in bepaalde situaties. En ik mag de persoon zijn die nooit nog iemand de baas over mij zal laten spelen in het gewone leven.”

Anna gebruikt masochisme om haar kwetsbare kant te onderzoeken. “Maar tegelijkertijd was ik ook aan het werken aan een ander zelfbeeld, waarin ik mezelf zie als een sterk persoon die weet wat ze wil en daar ook voor wil gaan. Zo heb ik mezelf kunnen losmaken van het idee dat mannen mij altijd zouden dicteren wat ik moet doen.”

Waar automutilatie juist om controle gaat, draait masochisme bij de meesten juist om die controle uit handen te geven, legt Jantien uit. “Even niet moet nadenken of beslissen, maar gewoon voelen. Masochisme vertrekt idealiter vanuit een positief gemoedstoestand en geeft ook nadien een goed gevoel. De pijnprikkels op zich geven ook lust, het is opwindend. Dat is het grootste verschil met zelfverwonding.”

Jantien vertelt over haar onderzoek ‘BDSM in Vlaanderen, meer dan vijftig tinten’ [waarin ze o.a. ‘Rethinking kink: sadomasochism as serious leisure’ van S. Newmahr citeert, red.] dat uitwijst dat sadomasochisten een gemiddeld niveau van pijn als aangenaam ervaren. Hoewel er grenzen verlegd worden, hoeft dit niet in extreme handelingen te eindigen. Iemand die al langer aan BDSM doet, zal dus niet noodzakelijk steeds extremer te werk gaan. Mensen blijven vaak binnen een bepaalde ‘range’ spelen. Ze verleggen hun grenzen vaker horizontaal (door met verschillende sensaties te experimenteren) in plaats van verticaal (door steeds intenser of extremer te moeten gaan om hetzelfde bevredigende effect te ervaren).

De intensiteit van een BDSM-spel bepaalt bovendien ook niet hoe (on)gezond het voor iemand is op mentaal vlak. Wanneer mensen een vast BDSM-contact hebben met veel onderling vertrouwen, verantwoordelijkheid, voorbereiding, veiligheid, instemming en de nodige aftercare, kan het spel best extreem gaan, maar toch aangenaam voelen. Maar in een spel met een sadist waarbij de andere zich niet veilig voelt, kan een veel lagere pijnprikkel al serieus over diens grenzen gaan, en dus ook psychische sporen nalaten.

Die lijn tussen gezond en ongezond kan vaak heel dun zijn. Anna* vindt dat mensen dat standaard zouden moeten opnemen in hun gesprekken over de veiligheid die een BDSM-spel voorafgaan. “Nu blijven die gesprekken vaak beperkt tot het aangeven van wanneer iemand je te veel pijn doet. Maar voor mij heeft veiligheid ook te maken met zaken als vragen of de andere al genoeg gegeten of geslapen heeft. Het is belangrijk om eerst te polsen naar hoe iedereen zich voelt, en daarna pas in te schatten of BDSM dan wel een goed idee is. Er kan ook een andere vorm of intensiteit afgesproken worden. Dat gesprek ontbreekt vaak nog. Maar het is erg belangrijk, omdat het een proces van zelfreflectie in gang zet waarin je telkens weer checkt of iets nog gezond is, en je er een gewoonte van maakt om alles op een veilige manier te doen.”

Anna adviseert ook om rustig aan te doen wanneer je de grens tussen zelfverwonding en masochisme vaak bewandeld. Verder beoefen je dan best een vorm van BDSM die het minste gelijkenissen toont met je gewoonlijke handelingen van automutilatie. Ook Jantien benadrukt dat zelfreflectie in dat geval belangrijk is, en je telkens moet nagaan met welke gemoedstoestand je in een spel stapt.

Sofie heeft die bewuste grens zelf ervaren toen ze een tijdje een meesteres datete waarmee ze een service relatie had, en geschenken voor haar kocht. “Dat ging niet over veel geld, maar omdat ik nog student was, was ik daardoor toch vaak blut. Ik vond dat leuk en geil, ondanks dat het financieel wel pijn deed. Ook zij vond die specifieke soort macht heel fijn. Ik was verslaafd aan die ontsnapping aan de realiteit die ik ervoer wanneer ik bij haar thuis was.”

“Maar op een bepaald moment heb ik beslist om die relatie stop te zetten, omdat ik voelde dat het te veel invloed begon te hebben op mijn financiële mogelijkheden en mijn mogelijkheden tot andere relaties. Moest ik dat emotioneel en financieel masochisme verder gezet hebben, zou het ongezond zijn geworden. Verslaafd worden aan pijn en vernedering kan snel gevaarlijk worden, omdat het iets is waarin je jezelf kan verliezen.”

Ook Anna* heeft momenten gehad waar masochisme de grens van gezond naar ongezond overstak. “Op een bepaald moment maakte ik kennis met een man die heel onderdanig was, wat nieuw voor mij was. Hij was ook verpleger en ik had aan hem verteld dat ik automutileerde op mijn voeten. Hij had een fetisj voor voeten en het feit dat ik mijn voeten zo slecht behandelde, was voor hem heel vernederend. Hij heeft dan uiteindelijk gemasturbeerd en is klaargekomen op mijn voeten. Daarna heeft hij mijn voeten verzorgd. Dat zorgde ervoor dat ik een zekere macht voelde bij het kwetsen van mezelf, omdat ik daarmee tegelijk ook iemand anders vernederde. Omdat het zo deel van het BDSM-spel was geworden, gaf het me nog minder het gevoel dat ik beter níet aan zelfverwonding moest doen. Op dat moment kon ik gezond en ongezond niet meer scheiden.”

Onze ervaringsdeskundigen gaven aan dat BDSM een genezend karakter kan hebben. Wanneer Sofie onzeker gemaakt wordt in een BDSM-scene, kan dit haar effectieve onzekerheden erop vooruithelpen. Vanuit haar studie ziet ze daar een verklaring voor. “Ik studeer experimentele psychologie, daarin gaat het veel over breincircuits. Daarmee kan je onder andere verklaren dat je het brein kan herprogrammeren. Erotiek is een heel sterke kracht en vorm van beloning, dus kan je er bepaalde dingen of sensaties van betekenis mee doen veranderen. Stel dat er een onderwerp is waar je altijd aan negatieve ervaringen hebt gelinkt, dan kan je er dus zo in slagen om die focus om te leggen naar positieve ervaringen.”

Jantien is het daar niet mee eens. Zij zegt dat BDSM wel één van de aspecten kan zijn die kunnen helpen om een bepaald trauma te overwinnen, of je slecht gevoel te verdoven. Maar na een BDSM-spel zullen die dingen nog altijd op tafel liggen, en zal je je vaak nog steeds slecht voelen.

Jantien waarschuwt dat het proberen genezen van een trauma via BDSM zelfs gevaarlijk kan zijn. “Je doet een BDSM-spel vaak met iemand die niet weet hoe die moet reageren op zo’n traumatisch moment. Het is een risico, en die verantwoordelijkheid zou je partner niet moeten dragen.”

“Er zijn echter ook mensen die wel degelijk via een BDSM-spel in een veilige omgeving een trauma proberen te overwinnen,” vervolgt Jantien. ‘Communicatie vooraf, tijdens en na een spel is dan nog belangrijker dan anders. Over wat gaat het? Wie was er betrokken? Wat zijn bepaalde handelingen die toen gebeurd zijn, en tijdens het BDSM-spel zouden kunnen triggeren? Hoe kan de sadist nagaan of het spel niet kantelt van SM naar zelfbestraffing? Kan die het spel stopzetten bij twijfel? Grensoverschrijding kan altijd gebeuren, ook in vanilla [zogenaamde ‘normale’, red.] seks. Als dat gebeurt, is het belangrijk om er daarna over te praten en ervoor te zorgen dat het niet opnieuw gebeurt. Vraag dus tijdens de aftercare altijd aan de persoon in kwestie wat die nodig heeft op dat moment. Ik raad het mensen niet aan om een trauma te proberen overwinnen via BDSM, omdat het onvoorspelbaar kan zijn, en soms meer kwaad dan goed doet.”

Ondanks dat er in de media toch al meer over kink gesproken wordt, rust er nog steeds een groot stigma op BDSM. Yoni vertelt maar weinig mensen over haar masochisme. “BDSM kent inderdaad nog steeds een groot stigma: je wordt meteen afgeschilderd als gestoord. Ik hou het dus voor mezelf, uit schrik dat anderen het niet zouden begrijpen en denken dat ik weer ben hervallen in mijn zelfverwonding.”

Jantien deed in 2018 een onderzoek bij hulpverleners rond hun kennis van BDSM en hun bereidheid om met mensen uit de BDSM-community te werken. Ook daar zag ze heel wat vooroordelen naar voren komen. Maar als mensen correct geïnformeerd zijn, hebben ze positieve attitudes ten opzichte van mensen uit de BDSM-gemeenschap, en voelen ze zich ook comfortabeler om met hen te werken.

“Het stigma rond automutilatie bestaat omdat mensen nog steeds denken dat personen die zelfverwondingen uitvoeren, dat zouden doen uit aandachttrekkerij, of dit enkel gebeurt bij mensen die mentaal niet sterk in hun schoenen staan. Dat is uiteraard niet het geval. Bij BDSM denken mensen vaak dat het alleen beoefend zou worden door personen met een jeugdtrauma, of mensen met weinig stabiele persoonlijkheden. Hoewel die vooroordelen ondertussen allemaal door onderzoek weerlegd zijn, blijven ze schaamte veroorzaken. En op vlak van seksualiteit is schaamte één van de gevaarlijkste emoties die er is. Omdat het van seksualiteit iets negatiefs maakt, tot seksuele problemen kan leiden of ervoor kan zorgen dat ook seks een problematisch copingmechanisme wordt. Het is deels dat stigma dat het gesprek over de relatie tussen zelfverwonding en masochisme zo moeilijk maakt.”

Yoni raadt mensen aan om zich altijd goed te informeren en te blijven reflecteren. “Het is belangrijk om te onderzoeken wat je juist wil doen. Schrijf je bedoelingen dus neer, ga zo in conversatie met jezelf, en zoek uit wat je grenzen zijn.”

Wie vragen heeft over zelfverwonding kan terecht op www.zelfverwonding.be.

**Wie met vragen zit rond zelfdoding, kan terecht bij de Zelfmoordlijn op het gratis nummer *1813* en op de website www.zelfmoord1813.be .**

Krijg elke week een mail met onze 10 beste verhalen en fotoreeksen.

Volg VICE België ook op Instagram: