Φωτογραφία: Unsplash
Η στήλη ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΜΟΝΟ απευθύνεται σε expert απ' όλους τους τομείς και ρωτάει όσα πάντα ήθελες να μάθεις - κι άλλα τόσα που δεν είχες σκεφτεί ποτέ να ρωτήσεις. Το ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΜΟΝΟ έρχεται για να απαντήσει σε ερωτήματα, να καταρρίψει μύθους και σε βάλει σε σκέψεις που ενδεχομένως ποτέ δεν είχες.Ο Χρήστος Τριανταφύλλου, που είναι διδάκτορας Νεότερης και Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας και διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Δυτική Αττικής, μας εξηγεί γιατί η φράση «η ιστορία επαναλαμβάνεται» δεν έχει απολύτως κανένα νόημα.
Το βιβλίο «Η 18η Μπρυμέρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη» (1852) του Καρλ Μαρξ αρχίζει με μια παράγραφο που περιλαμβάνει την εξαιρετικά διάσημη φράση ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται, «την πρώτη φορά σαν τραγωδία, μετά σαν φάρσα». Όπως και άλλες φράσεις του Μαρξ –με πιο χαρακτηριστική ίσως εκείνη για τη θρησκεία ως «όπιο του λαού»– έτσι κι αυτή έχει αποκολληθεί από το νόημά της, σαν σκηνή από ταινία, που αν την ανεβάσεις ως σκέτο κλιπάκι στο Youtube, φαίνεται ωραία αλλά χάνεις τον ρόλο που παίζει συνολικά στην υπόθεση.Στην πραγματικότητα, ο Μαρξ δεν μιλούσε για την κυκλικότητα ή την επαναληπτικότητα της ιστορίας, αλλά για τις κληρονομιές του παρελθόντος στο παρόν και για το πώς η ιστορία διαμορφώνεται ταυτόχρονα τόσο από τις ευρύτερες συνθήκες, όσο και από τις αποφάσεις, πράξεις και αντιλήψεις ατόμων, τάξεων και ομάδων. Η ιδέα ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται είναι πολύ παλαιότερη –πρότερη από τη νεοτερική μας αντίληψη ότι ο χρόνος είναι γραμμικός– παρόλο που επιβιώνει μέχρι σήμερα σε ορισμένες εκδοχές της.Αν μιλήσουμε σε καθαρά επιστημονικό επίπεδο, είναι σαφές ότι η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται, διότι κάθε ιστορικό γεγονός οφείλεται ταυτόχρονα σε πολλές αιτίες και διαφορετικούς παράγοντες, που σχετίζονται με το πώς διαμορφώνονται ανά εποχή μια σειρά από φαινόμενα. Για παράδειγμα, ένα ιστορικό γεγονός της Αρχαιότητας δεν μπορεί να επαναληφθεί σε μια βιομηχανική κοινωνία, γιατί όλα έχουν αλλάξει θεμελιωδώς: οι σχέσεις παραγωγής, η δομή της κοινωνίας, οι αντιλήψεις των ανθρώπων για τους εαυτούς τους και για τους άλλους, το πώς δημιουργούνται και αλληλεπιδρούν τα κράτη, το πώς η τεχνολογία επιδρά στις ζωές μας. Αυτό που συμβαίνει στην πραγματικότητα είναι ότι χρησιμοποιούμε μεγάλες κατηγορίες και έννοιες για να περιγράψουμε φαινόμενα που δεν μοιάζουν καθόλου: μερικές εκατοντάδες ή χιλιάδες ανδρών που συγκρούονται με δόρατα σε μια πεδιάδα, ενώ λίγα χιλιόμετρα παραπέρα η ζωή συνεχίζεται κανονικά, δεν μοιάζει σε απολύτως τίποτα με την ολοκληρωτική εμπλοκή και καταστροφή ολόκληρων κοινωνιών σε μια διαρκή σύγκρουση μέχρι τελικής πτώσης. Και τα δύο τα αποκαλούμε πόλεμο. Και τα δύο είναι σημαντικά στην εποχή τους, παρόλο που δεν μοιάζουν παρά μόνο στο ότι ασκείται οργανωμένη ένοπλη βία κάποιας κλίμακας.Αυτό που μένει είναι ότι οι κοινωνίες μας έχουν την ανάγκη να εντοπίζουν μοτίβα και να καταφεύγουν σε μεγάλες παραδειγματικές ιστορίες για να σχηματίζουν την ταυτότητά τους, να αντλούν διδάγματα και να πλοηγούνται σε έναν χαοτικό κόσμο. Η ιστορία μπορεί να μας βοηθήσει να ερμηνεύσουμε τον κόσμο και να κατανοήσουμε την ετερότητα, αλλά δεν μπορεί να μας διδάξει μέσω της επανάληψης. Ενώ οι ιστορικές αναλογίες είναι κομβικό συστατικό του δημόσιου λόγου γιατί η ιστορία αφορά ολόκληρη την κοινωνία και όχι μια κλειστή κάστα ειδικών, ταυτόχρονα είναι εύκολο η αντίληψη ότι «η ιστορία επαναλαμβάνεται» να μας παρασύρει στο να ψάχνουμε στα τυφλά κάτι που μπορεί εκ πρώτης όψεως να μοιάζει, αλλά ουσιαστικά είναι θεμελιωδώς διαφορετικό –σαν να ψάχνουμε οδηγίες χρήσης για ένα κινητό σε ένα φυλλάδιο σχετικά με τον τηλέγραφο.Ακολουθήστε τον Νίκο Σταματίνη στο Instagram.
ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ
Το βιβλίο «Η 18η Μπρυμέρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη» (1852) του Καρλ Μαρξ αρχίζει με μια παράγραφο που περιλαμβάνει την εξαιρετικά διάσημη φράση ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται, «την πρώτη φορά σαν τραγωδία, μετά σαν φάρσα». Όπως και άλλες φράσεις του Μαρξ –με πιο χαρακτηριστική ίσως εκείνη για τη θρησκεία ως «όπιο του λαού»– έτσι κι αυτή έχει αποκολληθεί από το νόημά της, σαν σκηνή από ταινία, που αν την ανεβάσεις ως σκέτο κλιπάκι στο Youtube, φαίνεται ωραία αλλά χάνεις τον ρόλο που παίζει συνολικά στην υπόθεση.Στην πραγματικότητα, ο Μαρξ δεν μιλούσε για την κυκλικότητα ή την επαναληπτικότητα της ιστορίας, αλλά για τις κληρονομιές του παρελθόντος στο παρόν και για το πώς η ιστορία διαμορφώνεται ταυτόχρονα τόσο από τις ευρύτερες συνθήκες, όσο και από τις αποφάσεις, πράξεις και αντιλήψεις ατόμων, τάξεων και ομάδων. Η ιδέα ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται είναι πολύ παλαιότερη –πρότερη από τη νεοτερική μας αντίληψη ότι ο χρόνος είναι γραμμικός– παρόλο που επιβιώνει μέχρι σήμερα σε ορισμένες εκδοχές της.Αν μιλήσουμε σε καθαρά επιστημονικό επίπεδο, είναι σαφές ότι η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται, διότι κάθε ιστορικό γεγονός οφείλεται ταυτόχρονα σε πολλές αιτίες και διαφορετικούς παράγοντες, που σχετίζονται με το πώς διαμορφώνονται ανά εποχή μια σειρά από φαινόμενα. Για παράδειγμα, ένα ιστορικό γεγονός της Αρχαιότητας δεν μπορεί να επαναληφθεί σε μια βιομηχανική κοινωνία, γιατί όλα έχουν αλλάξει θεμελιωδώς: οι σχέσεις παραγωγής, η δομή της κοινωνίας, οι αντιλήψεις των ανθρώπων για τους εαυτούς τους και για τους άλλους, το πώς δημιουργούνται και αλληλεπιδρούν τα κράτη, το πώς η τεχνολογία επιδρά στις ζωές μας. Αυτό που συμβαίνει στην πραγματικότητα είναι ότι χρησιμοποιούμε μεγάλες κατηγορίες και έννοιες για να περιγράψουμε φαινόμενα που δεν μοιάζουν καθόλου: μερικές εκατοντάδες ή χιλιάδες ανδρών που συγκρούονται με δόρατα σε μια πεδιάδα, ενώ λίγα χιλιόμετρα παραπέρα η ζωή συνεχίζεται κανονικά, δεν μοιάζει σε απολύτως τίποτα με την ολοκληρωτική εμπλοκή και καταστροφή ολόκληρων κοινωνιών σε μια διαρκή σύγκρουση μέχρι τελικής πτώσης. Και τα δύο τα αποκαλούμε πόλεμο. Και τα δύο είναι σημαντικά στην εποχή τους, παρόλο που δεν μοιάζουν παρά μόνο στο ότι ασκείται οργανωμένη ένοπλη βία κάποιας κλίμακας.
ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ
Περισσότερα από το VICEΗ Σρεμπρένιτσα Ακόμα «Μιλάει» για τη Φρίκη του Πολέμου και τον Παραλογισμό του ΕθνικισμούΗ Ιστορία του Jeffrey Dahmer: Σταμάτα να Λυπάσαι τους Serial KillerΤα Βίντεο-Κλαμπ του Σήμερα Έχουν το Άρωμα των Παιδικών μας ΧρόνωνΑκολουθήστε το VICE σε Facebook, Instagram και Twitter.Κάνε subscribe στο YouTube – VICE Greece.