Απεργία Πείνας: Το Σώμα ως «Οδόφραγμα»

«Κάποιος πρέπει να γράψει ένα ποίημα για τα βάσανα των απεργών πείνας. Θα θελα να το γράψω εγώ, αλλά πώς να το τελειώσω;». Ο Μπόμπι Σαντς δεν πρόλαβε να τελειώσει το ποίημα. Το ημερολόγιο του σταμάτησε στη 17η μέρα της απεργίας πεινάς, όταν άρχισαν να εξαντλούνται οι σωματικές τους αντοχές. Έγινε ο ίδιος ποίημα, τραγούδι, ταινία και κυρίως σύμβολο εναντία στο σκληρό αυταρχισμό της κυβέρνησης Θάτσερ. Τα ξημερώματα της Τρίτης 5 Μαΐου του 1981 οι κάτοικοι του Μπέλφαστ ξύπνησαν από φωνές οργής και θλίψης στο άκουσμα της είδησης ότι ο μόλις 27 χρονών βουλευτής του IRA και κρατούμενος Μπόμπι Σαντς, πέθανε μετά από 66 μέρες απεργίας πείνας στη φυλακή Maze. Ήταν ο πρώτος από τους 10 απεργούς πείνας – μέλη του IRA που ξεψύχησαν βάζοντας οδόφραγμα το σώμα τους για να τους αναγνωριστεί η ιδιότητα του πολιτικού κρατούμενου.

Το δικαίωμα να φορούν τα δικά τους ρούχα, η απαλλαγή τους από καταναγκαστικές εργασίες, η απρόσκοπτη επικοινωνία ανάμεσα στους φυλακισμένους, το δικαίωμα να δέχονται επισκέψεις, δέματα και γράμματα από μια φορά την εβδομάδα ήταν τα βασικότερα αιτήματα των βορειοιρλανδών κρατούμενων. Η κηδεία του Μπόμπι Σαντς μετατράπηκε σε μια μεγάλη διαδήλωση 100.000 ανθρώπων ενάντια στη Σιδηρά Κυρία που μονότονα επαναλάμβανε ότι οι απεργοί πείνας «ήταν περιθωριακοί» και «δεν εκπροσωπούσαν κανέναν». Ακολούθησαν οι θάνατοι των απεργών πείνας Φράνσις Χιούζ, Πάτσι Ο' Χάρα, Ρέιμοντ Μακ Κρις, Τζόζεφ Μακ Ντόνελ, Μάρτιν Χάρσον, Κέβιν Λιντς, Κίραν Ντόχερτι, Τόμας Μακ Άλγουι, Μάικλ Ντέβιν. Στον απόηχο αυτής της απώλειας και υπό το βάρος της διεθνούς κατακραυγής, στις 6 Οκτωβρίου 1981 η βρετανική κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι οι βορειοϊρλανδοί κρατούμενοι μπορούν να φορούν τα ρούχα της αρεσκείας τους. Σταδιακά ενσωμάτωσε ορισμένα ακόμα αιτήματα αποδεικνύοντας ότι στον παραλογισμό της επίδειξης πυγμής η αξιοπρέπεια κοστίζει πολύ ακριβά.

Η περίπτωση του Μπομπι Σαντς και των συντρόφων του είναι ίσως η πιο εμβληματική στην ιστορία της κατοχύρωσης της απεργίας πείνας ως ύστατου όπλου των κρατουμένων διεκδίκησης αξιοπρεπών συνθηκών διαβίωσης και κατοχύρωσης δικαιωμάτων που θα μπορούσαν να τοποθετηθούν στη σφαίρα του αυτονόητου. Εξάλλου ως πικρόχολο παιχνίδι της τύχης, στην κουλτούρα της ιρλανδικής κοινωνίας είναι ριζωμένος ένας μύθος για την απεργία πείνας που λέει ότι ο απεργός πείνας έμενε έξω από το σπίτι του ανθρώπου τον οποίο κατηγορούσε για κάποια αδικία και αρνούνταν να δεχθεί τροφή. Η απεργία πείνας ως μέσο διεκδίκησης πήρε μαζικές διαστάσεις τη δεκαετία του '50. Το αποτύπωμα της όμως ανιχνεύεται πολύ παλιότερα στο ρολόι της ιστορίας. Από τις πρώτες απεργίες πείνας είναι οι μαζικές νηστείες την εποχή του αγώνα για την αμερικάνικη ανεξαρτησία για να πεισθούν οι παθητικοί πολίτες να ενταχθούν στον αγώνα ενάντια στην αγγλική κατοχή. Οι ρώσοι πολιτικοί κρατούμενοι, μεταξύ των οποίων και ο ίδιος ο Τρότσκι υποθήκευσαν το σώμα τους ως πράξη πολιτικής διαμαρτυρίας, όταν το 1898 ξεκίνησαν μαζική απεργία πεινάς εναντίον του τσαρικού καθεστώτος στις φυλακές της Χερσώνας.

Έναν αιώνα πριν οι αγγλίδες σουφραζέτες σφράγισαν την ιστορία του φεμινιστικού κινήματος με τον αγώνα τους για τη γυναικεία ψήφο που τις οδήγησε μέχρι τη φυλακή και την απεργία πείνας. Κατά τη διάρκεια της δράσης τους, περίπου 1.000 σουφραζέτες φυλακίστηκαν στη Βρετανία και πολλές κατέβηκαν σε απεργία πείνας, με αποτέλεσμα να υποστούν τις βάρβαρες τεχνικές της εποχής για αναγκαστική λήψη τροφής. Το 1913, εισήχθη στη Βρετανία μια νομοθεσία που όριζε ότι αν μια φυλακισμένη σουφραζέτα κατέβαινε σε απεργία πείνας, θα μπορούσε να συνεχίσει μέχρι του σημείου της «εξαΰλωσης». Έπειτα απελευθερωνόταν για να αναρρώσει στο σπίτι της και μόλις συνερχόταν θα επέστρεφε στη φυλακή για να εκτίσει το υπόλοιπο της θητείας της. Μια απ' αυτές , η Μάιρη Λη περιέγραψε με συγκλονιστικό τρόπο το βίωμα που αργότερα καταχωρήθηκε από το διεθνή νομικό πολιτισμό ως βασανιστήριο: «Με περικύκλωσαν τότε δέκα περίπου άτομα, με έσπρωξαν πίσω στην καρέκλα, και, ενώ ο γιατρός μου κρατούσε ανοικτό το στόμα, μία από τις δεσμοφυλάκισσες έριξε μέσα με ένα κουτάλι γάλα και κονιάκ. Δύο ημέρες αργότερα, το Σάββατο, οι δεσμοφυλάκισσες μπήκαν στο κελί και με έσπρωξαν στο κρεβάτι. Καθώς με κρατούσαν ακίνητη, δύο γιατροί μου έβαλαν στη μύτη ένα σωληνάκι που κατέληγε σε χωνί και είχε στη μέση ένα γυάλινο δοχείο, από όπου μπορούσε κανείς να ελέγξει τη ροή. Το σωληνάκι αυτό έμπαινε τη μία φορά στο ένα ρουθούνι και την επόμενη στο άλλο. Ο πόνος, ψυχικός και σωματικός, ήταν μεγάλος κατά τη διάρκεια της σίτισης».

Στην Ινδία ο Γκάντι κέρδισε διεθνή αναγνωρισιμότητα με σειρά από απεργίες πείνας απέναντι στην Βρετανική κυριαρχία ανοίγοντας το δρόμο και για δεκάδες ακόμη Ινδούς επαναστάτες που κρατούνταν σε όλη τη χώρα. Στα «μολυβένια χρόνια» της Γερμανίας οι πολιτικοί κρατούμενοι της RAF προχώρησαν το 1973 και το 1974 σε μαζικές απεργίες πείνας ζητώντας τον απεγκλωβισμό τους από τα «λευκά κελιά», την ένταξη τους στο «κανονικό» σωφρονιστικό σύστημα και στη συνέχεια τη συγκέντρωση τους σε ομάδες. Στις 9 Νοεμβρίου 1974 ένας απ' αυτούς, ο Χολγκερ Μαινς πεθαίνει ύστερα από απεργία πείνας 68 ημερών. Στις 13 Φεβρουαρίου το 1975 σταματάει η απεργία πείνας με συγκέντρωση των πολιτικών κρατουμένων ανα ομάδες δύο τουλάχιστον ατόμων. Στην Τουρκία οι πολιτικοί κρατούμενοι του DHKP-C έκαναν 7 χρόνια απεργία πείνας μέχρι θανάτου ενάντια στην απομόνωση των φυλακών τύπου F. Υπολογίζεται ότι 122 απ' αυτούς έχασαν τη ζωή τους πληρώνοντας έναν βαρύ φόρο αίματος στην υπεράσπιση της δημοκρατίας. Σε απεργία πείνας έχουν προχωρήσει κατά καιρούς οι παλαιστίνιοι πολιτικοί κρατούμενοι στις ισραηλινές φυλακές και οι κρατούμενοι στη μεγαλύτερη «ντροπή» του δυτικού κόσμου, στο Γκουαντάναμο. Μάλιστα στο αμερικάνικο κολαστήριο οι δεσμοφύλακες κατά καιρούς αποφασίζουν να χορηγήσουν φαγητό με τη βία ακόμη και κατά τη διάρκεια του Ραμαζανιου. Ο βραβευμένος Βρετανός σκηνοθέτης Ασίφ Καπάντια παρουσίασε μια αναπαράσταση αναγκαστικής χορήγησης τροφής στον ράπερ Μος Ντεφ, ο οποίος δέχτηκε να υποστεί το βασανιστήριο για την καμπάνια της οργάνωσης ανθρωπίνων δικαιωμάτων Reprieve, στα πλαίσια ενός ντοκιμαντέρ που κατέγραφε τις βασανιστικές μεθόδους που χρησιμοποιούνται στο Γκουαντάναμο. Για πρώτη φορά ,πάντως, τον περασμένο Μάιο ομοσπανδιακή δικαστής στις ΗΠΑ αποφάσισε την αναστολή της αναγκαστικής πρόσληψης τροφής σε κρατούμενο του Γκουαντάναμο, ο οποίος πραγματοποιούσε απεργία πείνας.

Στην Ελλάδα πολύ λίγο γνωστές είναι οι περιπτώσεις των πολιτικών κρατούμενων που έκαναν απεργία πείνας στα χρόνια του Μεσοπολέμου και του Εμφυλίου και τις οποίες έχουν καταγράψει ερευνητές όπως η Αμερικανίδα ανθρωπολόγος Μαργκαρετ Κένα και ο Αυστραλός δημοσιογράφος Μπερτ Μπερτλς. Μάλιστα η φωτογραφία του τελευταίου από την απεργία πείνας στις φυλακές της Ανάφης το 1935 είναι ένα από τα ελάχιστα οπτικά ντοκουμέντα του αγώνα των αντιφρονούντων στους τόπους εξορίας και βασανισμού. Πρωτοπόρες σ' αυτό τον αγώνα υπήρξαν οι κρατούμενες στις φυλακές Αβέρωφ, που το Νοέμβρη του 1930 , όταν οι γυναίκες στην Ελλάδα δεν είχαν κατακτήσει καν το δικαίωμα της ψήφου, αυτές ξεκίνησαν απεργία πείνας διεκδικώντας να τους αποδοθεί το καθεστώς του πολιτικού κρατούμενου.

Από τότε η απεργία πείνας χρησιμοποιήθηκε πολλές φορές ως έσχατο μέσο κινητοποίησης αρκετών κρατούμενων είτε ως κριτική στο σωφρονιστικό σύστημα, είτε ως διαμαρτυρία ενός άδικου εγκλεισμού. Μια τέτοια υπόθεση που προκάλεσε μεγάλη συγκίνηση και ευαισθητοποίηση ήταν αυτή του Θοδωρή Ηλιόπουλου. Ο Θοδωρής Ηλιόπουλος συνελήφθη το Δεκέμβρη του 2008, του αποδόθηκαν κατηγορίες στη βάση ενός σαθρού – όπως αποδείχθηκε - κατηγορητηρίου και έμεινε προφυλακισμένος για 8 μήνες χωρίς δίκη. Στις 10 Ιουλίου το 2009 ξεκίνησε απεργία πείνας, αποφυλακίστηκε μετά από 47 μέρες απεργίας πείνας. Μετά από πολλές δικαστικές περιπέτειες, αθωώθηκε οριστικά αλλά τη μνήμη αυτής της δοκιμασίας την κουβαλάει ακόμα.

Σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις της σύγχρονης ιστορίας, αυτή του Κώστα Καλαρέμα και του Χριστόφορου Μαρίνου διατάχθηκε αναγκαστική σίτιση, παρά το γεγονός ότι έχει χαρακτηριστεί ως βασανιστήριο από τη Διακήρυξη του Τόκιο το 1975 και ενώ το άρθρο 34 του Σωφρονιστικού Κώδικα προβλέπει το δικαίωμα στην απεργία πείνας. Για να παραδειγματιστεί ο Κώστας Καλαρέμας , όπως ό ίδιος είχε διηγηθεί τότε, μετέφεραν στο δωμάτιο του τον Ισαακ Σεχάτα, έναν Αιγύπτιο απεργό πείνας, επίσης κρατούμενο τον οποίο υπέβαλλαν σε αναγκαστική σίτιση. "Τον έφεραν δίπλα μου στο Γενικό Κρατικό του Πειραιά όταν βρισκόταν ήδη σε άθλια κατάσταση. Κοντά του έζησα την εμπειρία της υποχρεωτικής σίτισης. Ήταν μια εμπειρία τρομακτική. Ο άνθρωπος ούρλιαζε και χτυπιόταν. Τον κράταγαν δυο φρουροί και δυο νοσοκόμοι για να μπορέσει ο γιατρός να του περάσει το σωλήνα μέσα απ' τη μύτη. Μόλις άρχισε η διατροφή, έτρεχαν τα κόπρανά του συνέχεια. Ήταν μια απερίγραπτη σκηνή."

Αυτό είναι η απεργία πείνας… μια αναμέτρηση όπου ο κίνδυνος του θανάτου αποτελεί ένα οριακό διάβημα για την υπεράσπιση της ζωής, το «θέαμα μιας αυτοκτονίας σε αργή κίνηση», όπως έγραψε κάποτε ο Σερζ Ζιλί από τη γαλλική Liberation. Ένα θέαμα που όλοι παρακολουθούμε αυτές τις μέρες στην εξουθενωμένη φιγούρα στο παράθυρο του νοσοκομείου Γεννηματάς, όπου νοσηλεύεται φρουρούμενος ο Νίκος Ρωμανός κατά την 21η μέρα απεργίας πείνας , διεκδικώντας να του χορηγείται εκπαιδευτική άδεια, όπως προβλέπεται από τον κανονισμό, για να παρακολουθεί τα μαθήματα στη σχολή που πέρασε, όντως ήδη έγκλειστος. Διεκδικώντας δηλαδή μια δημοκρατία που δε θα αυτοαναιρείται στη μεταπήδηση μιας ανάλγητης ρεβανσιστικής πολιτικής και δε θα απαιτεί οι παλμοί της καρδιάς ενός νεαρού κρατούμενου να φτάνουν τους 170 για να σκεφτεί αν θα τηρήσει τους κανόνες που η ίδια θέσπισε. Δημοκρατία χωρίς αστερίσκους με απλά λόγια.

Ακολουθήστε το VICE στο Twitter, Facebook και Instagram.