Τι Συμβαίνει με τις Αυτοκτονίες στις Φυλακές στην Ελλάδα

Πριν λίγες ημέρςε ανακοινώθηκε από τη νέα κυβέρνηση, ότι οι φυλακές και το σωφρονιστικό σύστημα φεύγουν από το Υπουργείο Δικαιοσύνης και τίθενται υπό την αρμοδιότητα του Υπουργείου Προστάσίας του Πολίτη. Πρόκειται για μία είδηση που προκάλεσε αρκετές αντιδράσεις. Η συζήτηση για το ζήτημα των δικαιωμάτων των κρατουμένων είναι ξανά στο προσκήνιο. Σε μία προφητική εκδήλωση της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου τον Φεβρουάριο του 2018, με τίτλο «Εγκλεισμός, συνθήκες κράτησης και δικαιώματα κρατουμένων», η αναπληρώτρια Καθηγήτρια Εγκληματολογικής Ψυχολογίας στο Παν/μιο Κρήτης, Όλγα Θεμελή είχε παρουσιάσει μία μαύρη πτυχή του εγκλεισμού. Τις αυτοκτονίες στις ελληνικές φυλακές. Μία πτυχή που δείχνει ότι το ζήτημα των φυλακών είναι σύνθετο, αφορά ανθρώπινες ζωές και οφείλει να αντιμετωπίζεται με όρους σωφρονισμού κι όχι τιμωρίας.

Το σημαντικό αυτό ζήτημα, των αυτοκτονιών στις φυλακές συμπεριλαμβάνεται και στο Λεξικό Εγκληματολογίας, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Τόπος. Μία έκδοση που ήρθε να καλύψει ένα σημαντικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία. Με τη συμβολή των κατεξοχήν ειδικών ανά τομέα εντός κι εκτός Ελλάδας και την επιστημονική επιμέλεια τριών επιστημόνων (Καλλιόπη Δ. Σπινέλλη, Νέστωρ Ε. Κουράκης, Μαρία Π. Κρανιδιώτη), το Λεξικό Εγκληµατολογίας επιχειρεί να δόσει απαντήσεις σε ερωτήματα όπως τί είναι έγκληµα, γιατί οδηγείται κανείς στη διάπραξη ενός εγκλήµατος σύµφωνα µε τις διάφορες θεωρίες που έχουν διατυπωθεί και πώς µπορεί να αντιµετωπισθεί το έγκληµα αποτελεσµατικά µέσα στο πλαίσιο µιας δικαιοκρατικής κοινωνίας. Έννοιες, όπως ακούσια νοσηλεία, ποινική καταστολή, ακρωτηριασµός γυναικείων οργάνων, ηλεκτρονικό έγκληµα, µαφία, ναρκωτικά, αυτοκτονία στις φυλακές, είναι µερικά από τα 350 εκτενή λήµµατα, γραµµένα από 124 καταξιωµένους εγκληµατολόγους, νοµικούς, ιατρούς, κοινωνικούς επιστήµονες κ.λπ. από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Στην επεξεργασία των λημμάτων αυτών το επίκεντρο του ενδιαφέροντος είναι βέβαια η εγκληματολογική επιστήμη, αλλά σε συνδυασμό, επίσης, με τις νομικές και ιδίως τις ποινικές διαστάσεις του κάθε αναπτυσσόμενου θέματος. Το έργο, εκτός από την ερµηνεία των όρων, περιέχει εννοιολογική ανάλυση, ιστορική επισκόπηση και κριτικές παρατηρήσεις.

Το VICE εξασφάλισε το λήμμα που αφορά τις αυτοκτονίες στις φυλακές, το οποίο υπογράφει η Όλγα Θεμελή. Ακολουθούν οι κριτικές παρατηρήσεις που αφορούν το φαινόμενο των αυτοκτονιών στις φυλακές στην Ελλάδα:

Οι αυτοκτονίες στη φυλακή καλύπτουν σε διεθνές επίπεδο το μεγαλύτερο ποσοστό θανάτων μεταξύ των κρατουμένων. Είναι αξιοσημείωτο ότι ενώ η αυτοχειρία στον γενικό πληθυσμό κατέχει τη δέκατη θέση στις αιτίες θανάτου, στον έγκλειστο πληθυσμό κατέχει την πρώτη (Hayes/Blaauw, 1997: 146 και Liebling, 1992: 27). Τα βασικά συμπεράσματα των ερευνών συνοψίζονται στα παρακάτω:

Ο δείκτης αυτοκτονιών στον πληθυσμό της φυλακής είναι από τέσσερις μέχρι και έντεκα φορές υψηλότερος από ό,τι στον γενικό πληθυσμό (Dooley, 1990a: 40-45, Blaauw et al., 1997: 170-177 και Dalton, 1999: 2).

Το φαινόμενο των αυτοκτονιών απαντάται με μεγάλη συχνότητα στους υπόδικους κρατούμενους (Kerkhof/Bernasco, 1990: 130). Επίσης ο δείκτης αυχειρίας είναι υψηλότερος στις αντρικές φυλακές σε σχέση με τον αντίστοιχο στις γυναικείες (Charlton et al., όπως παραπέμπεται από Jekins et al., 1994, HMSO).

Οι ανήλικοι κρατούμενοι παρουσιάζουν υψηλό δείκτη τόσο αυτοκτονιών όσο και αυτοτραυματισμών (για την αυτοκαταστροφική συμπεριφορά των ανήλικων παραβατών του νόμου, βλ. μεταξύ των άλλων, Flaherty, 1983: 85-94, Liebling, 1992: 10-19, Liebling, 1992: 68-81, Liebling, 1993: 381-409, Liebling, 1995: 173-187).

Περισσότερο από το 50% του συνολικού αριθμού αυτοκτονιών λαμβάνει χώρα μέσα στις πρώτες 48 ώρες της εισόδου του νέου κρατούμενου στον χώρο της φυλακής. Είναι αξιοσημείωτο ότι το 30% περίπου οδηγείται σε αυτόβουλη αφαίρεση της ζωής του μέσα στις τρεις πρώτες ώρες. Ο υπερβολικά υψηλός αριθμός αυτοκτονιών στο πρώιμο στάδιο της φυλάκισης αναζητείται στην έντονη ψυχική φόρτιση που προκαλεί η ξαφνική μετάβαση από την ελευθερία στον εγκλεισμό. Το υπόλοιπο ποσοστό αυτοκτονιών σημειώνεται λίγες μόλις μέρες πριν την εμφάνιση του κατηγορουμένου στο δικαστήριο, συνήθως δε μέσα στις τρεις πρώτες μέρες μετά τη δικαστική απόφαση (Hayes, 1989). Το 95% περίπου των αυτοκτονιών είναι αποτέλεσμα απαγχονισμού. Ακολουθεί ως μέθοδος αυτοκτονίας το πέσιμο από ύψος, η πρόκληση δηλητηρίασης, οι σοβαροί αυτοτραυματισμοί και η υπερβολική χρήση ναρκωτικών ουσιών (Joukamaa, 1997: 170 και για τους τρόπους αυτοχειρίας στις φυλακές της Ελλάδας: Spinellis/ Themeli, 1997: 152-156.) Τα ατομικά κελιά, οι θάλαμοι, ο χώρος των λουτρών και οι όροφοι που βρίσκονται σε μεγάλο ύψος αφήνοντας κενό στο κέντρο, αποτελούν χώρους ιδιαίτερα υψηλού κινδύνου. Ένας ιδιαίτερα υψηλός αριθμός αυτοκτονιών λαμβάνει χώρα στα κελιά απομόνωσης. Σε όλες τις περιπτώσεις απαγχονισμών οι κρατούμενοι χρησιμοποιούν μέσα και σημεία πρόσδεσης που βρίσκουν στον χώρο του εγκλεισμού (White/Schimmel, 1995: 431-456).

Στην προσπάθεια αναζήτησης των κινήτρων της αυτοχειρίας, το σύνολο των ερευνών τονίζει τον ιδιαίτερο ρόλο τον οποίο διαδραματίζει αφενός μεν ο υπερπληθυσμός της φυλακής, αφετέρου δε το άγχος το οποίο δημιουργεί η ξεχωριστή ψυχοπαθολογία του χώρου. Το ποσοστό θανάτων, ασθενειών και ψυχικών διαταραχών είναι υψηλότερο όπου υπάρχει πρόβλημα υπερπληθυσμού ενώ η επίδραση που ασκεί στην προσωπικότητα του κρατούμενου είναι ιδιαίτερα αρνητική (The Effect of Prison Crowding on Inmate Behaviour, Washington, DC: National institute of Justice, αποσπάσματα του οποίου αναφέρονται από Liebling, 1992: 52). Επίσης οι κρατούμενοι θεωρούν την αποκοπή από το οικογενειακό περιβάλλον ιδιαίτερα επώδυνη. Η αυτοκαταστροφική συμπεριφορά κατά τη διάρκεια της κράτησης, συχνά αποτελεί απελπισμένη έκκληση επικοινωνίας (Liebling, 1998a: 70). Η καταδίκη και η επιβολή μίας υψηλής ποινής, η οποία δεν αναμενόταν από τον κρατούμενο, ματαιώνει κάθε προσδοκία για το μέλλον αυξάνοντας σημαντικά τον κίνδυνο ενώ η απώλεια του αυτοσεβασμού και το έντονο συναίσθημα ντροπής συγκαταλέγονται από την πλειοψηφία των ερευνών μεταξύ των κύριων κινήτρων αφαίρεσης της ζωής (για την επίδραση που ασκεί το συναίσθημα της ντροπής σε άτομα που τελούν σε κίνδυνο αυτοκαταστροφής (βλ. το ενδιαφέρον άρθρο Lester, 1997: 352-361). Επιπρόσθετα, ο νεκρός χρόνος κατά την έκτιση της ποινής, η οικονομική δυσπραγία μεταξύ του έγκλειστου πληθυσμού, ο εθισμός στις ναρκωτικές ουσίες και τα προβλήματα στα οποία οι κρατούμενοι εμπλέκονται προκειμένου να τις εξασφαλίσουν, μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην απόφαση για τέλεση αυτοκτονίας. Η μη επίσης κατανόηση της αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς –η υιοθέτηση της οποίας συχνά εκλαμβάνεται από τον κρατικό μηχανισμό ως μέσο εκβίασης– επιτείνει τη δυσαρμονία στις σχέσεις μεταξύ κρατούμενων και διοίκησης, αυξάνοντας τις πιθανότητες τέλεσης μίας ακόμα αυτοχειρίας. Τέλος, η βία μεταξύ των κρατουμένων μετατρέπει τη φυλακή από χώρο φύλαξης σε χώρο φόβου, ανασφάλειας και άγχους.

Υπό αυτές τις συνθήκες, η απώλεια της ίδιας της ζωής φαίνεται να λυτρώνει το ταλαίπωρο άτομο από μια καφκαϊκή κατάσταση. Η αυτοκτονία είναι η ύστατη φυγή από τα δεινά που κατακλύζουν τον κρατούμενο, προκαλώντας του αφόρητο ψυχικό πόνο. Ο ολοένα αυξανόμενος αριθμός αυτοχείρων παραβατών του νόμου σε παγκόσμιο επίπεδο αποδεικνύει τις θλιβερές συνέπειες της λειτουργίας ενός μηχανισμού ψυχολογικής συντριβής (Θεμελή, 2002). Δυστυχώς οι πρόσφατες έρευνες δεν είναι καθόλου αισιόδοξες για το μέλλον. Ο δείκτης αυτοκτονιών αναμένεται να αυξηθεί δραματικά. Ο υπερπληθυσμός των φυλακών, η επιβολή μακροχρόνιων στερητικών της ελευθερίας ποινών, η αύξηση κρατουμένων ασθενών με AIDS/HIV καθώς και φυλακισμένων με σοβαρές διαταραχές ψυχικής υγείας (Blaauw et al., 2000: 5-6, 649-663), αναμένεται να διπλασιάσουν ή ακόμα και να πολλαπλασιάσουν τον ήδη αυξανόμενο αριθμό αυτοκτονιών κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού.

VICE Meets: Πάολα Ρεβενιώτη

Παρακολουθήστε όλα τα βίντεo του VICE, μέσω της νέας σελίδας VICE Video Greece στο Facebook

Σύμφωνα με αποτελέσματα έρευνας, στην Ελλάδα στο σύνολο των καταστημάτων κράτησης της χώρας o δείκτης αυτοκτονιών το χρονικό διάστημα 1977-2000 ήταν 110,1 ανά 100.000 έγκλειστου πληθυσμού ενώ ο αντίστοιχος δείκτης στον γενικό πληθυσμό την ίδια περίοδο ήταν μόλις 3,68 ανά 100.000. Τα δύο τρίτα των θυμάτων σε όλα τα καταστήματα κράτησης ήταν υπόδικοι ενώ πάνω από το ένα τρίτο των αυτόχειρων κρατουμένων αφαίρεσε τη ζωή του στο Ψυχιατρείο Κρατουμένων Κορυδαλλού. Το φαινόμενο παρουσιάζεται με μεγαλύτερη συχνότητα στη Δικαστική Φυλακή Κορυδαλλού, το Νοσοκομείο και κυρίως στο Ψυχιατρείο Κρατουμένων Κορυδαλλού. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, από το 1977 έως το 2000 πέθαναν κατά τη διάρκεια της έκτισης της ποινής τους στο σύνολο των φυλακών της χώρας, 602 κρατούμενοι. Η συντριπτική πλειοψηφία των θανάτων σημειώθηκε την τελευταία πενταετία: αυτοκτόνησαν 116 έγκλειστοι, ενώ 98 ακόμα απεβίωσαν, χωρίς να γίνει ποτέ γνωστή η αιτία επέλευσης του μοιραίου αποτελέσματος.

Ο αυτόχειρας στις φυλακές της χώρας είναι συνήθως έγγαμος άντρας ηλικίας από 25 έως 35 ετών, υπόδικος για αδικήματα υψηλής ηθικοκοινωνικής απαξίας που απαγχονίζεται στο κελί του τους πρώτους μήνες του εγκλεισμού (Themeli, 2006: 135-139, Θεμελή, 1999: 622-624). Η αποτελεσματική αντιμετώπιση του προβλήματος απαιτεί τη λήψη μιας σειράς μέτρων και τη συνεργασία πολλών φορέων. Η εκπαίδευση του προσωπικού χαρακτηρίζεται ως η ραχοκοκαλιά της πρόληψης της αυτοκτονίας στη φυλακή. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας προτρέπει στην εφαρμογή ειδικών προγραμμάτων εκπαίδευσης και πολλές χώρες ενσωματώνουν στη σωφρονιστική τους νομοθεσία σχετικές διατάξεις. Η διάψευση των μύθων και των προκαταλήψεων των σχετικών με την αυτοχειρία, η αναγνώριση των χαρακτηριστικών των κρατουμένων που τελούν σε κίνδυνο αυτοκαταστροφής, η ορθή αντιμετώπιση του ευάλωτου πληθυσμού, η ικανότητα εκτίμησης της κατάστασης της ψυχικής υγείας των εγκλείστων και η γνώση παροχής πρώτων βοηθειών σε περίπτωση απόπειρας αφαίρεσης της ζωής, αποτελούν τα βασικά σημεία κάθε σχετικής εκπαίδευσης (World Health Organization, 2002).

Ο διαγνωστικός έλεγχος για αυτοκαταστροφική συμπεριφορά κατά την εισαγωγή στη φυλακή και η επανάληψή του ανά τακτά χρονικά διαστήματα, επιτρέπει την έγκαιρη επισήμανση εκείνων των κρατουμένων που εντάσσονται στην ομάδα υψηλού κινδύνου αυτοχειρίας, συμβάλλοντας στη μείωση των αυτοκτονιών που λαμβάνουν χώρα τις πρώτες ώρες μετά τον εγκλεισμό (Felthous, 1994: 480, Hayes, 1996: 23 επ., Liebling, 1998a: 214). Τονίζεται επίσης ότι η πλήρωση ειδικών τεχνικών προδιαγραφών στους χώρους φύλαξης αποτελεί βασικό μέτρο πρόληψης. Η δημιουργία ασφαλών κελιών (suicide proof cells) και η απομάκρυνση των προσωπικών εκείνων αντικειμένων που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως μέσα πρόσδεσης, αποβλέπουν στη μείωση των δυνατοτήτων για την τέλεση της πράξης (αναλυτικότερα για τον σχεδιασμό ασφαλών κελιών Atlas, 1989: 161-171 και Rakis/Monroe, 1989: 154, Θεμελή, 1999: 622-624). Υπενθυμίζεται ωστόσο, ότι οποιαδήποτε υπερβολή στην εφαρμογή των παραπάνω μέτρων, είναι δυνατό να οδηγήσει σε αντίθετα από τα επιθυμητά αποτελέσματα και υπογραμμίζεται ότι καμία στρατηγική πρόληψης δεν μπορεί να είναι επιτυχής εάν δεν συμπεριλαμβάνει τη δημιουργία διόδων επικοινωνίας με τον έγκλειστο πληθυσμό.

Επισημαίνεται ότι η συστηματική επίβλεψη κρατουμένων υψηλού κινδύνου να υιοθετήσουν αυτοκαταστροφική συμπεριφορά και η εκπαίδευση «βοηθών-κρατουμένων» (“listeners” ή “care supporters”, “buddy watchers” κ.λπ.) αποτελούν επίσης σημαντικά μέτρα πρόληψης που η ορθή εφαρμογή τους μπορεί να οδηγήσει σε θετικά αποτελέσματα (Bonner, 1992a, στο Maris et al. 1992a). Τέλος η επικοινωνία με τον κρατούμενο χαρακτηρίζεται ως ο ακρογωνιαίος λίθος κάθε προγράμματος, ο οποίος στοχεύει στη μείωση των θυμάτων. Το σύνολο της διεθνούς βιβλιογραφίας αποδεικνύει ότι η δημιουργία διόδων επικοινωνίας μεταξύ των φυλακισμένων και του προσωπικού διαδραματίζει κυρίαρχο ρόλο στην πρόληψη της αυτοκτονίας (Hayes, 1998a: 250).

Περισσότερα από το VICE

Γιατί Έχουμε Σμήνη Παπαγάλων στην Ελλάδα;

Πήγαμε στην Επίδαυρο και Ακούσαμε την Όπερα που Έγραψε η Μόνικα

Τα Μπάνια του Λαού στη Θεσσαλονίκη