Τι Κατάλαβα για την Ελλάδα από τους Δαιμονισμένους του Dostoyevsky

Η ιστορία φαίνεται απλή: Μια ομάδα νεαρών και αδίστακτων διανοούμενων προσπαθεί να επαναστατήσει κατά της κυβέρνησης. Είναι μία ιστορία δολοφονιών, δωροδοκιών, μυστικών οργανώσεων και τρομοκρατίας. Είναι η ιστορία των Δαιμονισμένων, μια διαχρονική διήγηση για την ζωή που μοιάζει επίκαιρη και ανησυχητικά ελληνική.

Οι Δαιμονισμένοι του Fyodor Dostoyevsky, ένα έπος 739 σελίδων της ρωσικής λογοτεχνίας, δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1871, σε μια Ρωσία που είχε μετατραπεί σε ένα τεράστιο καζάνι σοσιαλιστικών και ουτοπιστικών ιδεολογιών, οι οποίες φιλοδοξούσαν να πνίξουν τον παρηκμασμένο τσαρισμό. Το βιβλίο, είναι ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας γραμματείας, που πραγματεύεται το πώς οι ιδέες, τα πάθη και τα συναισθήματα επηρεάζουν -«δαιμονίζουν»- την ψυχή και την καρδιά των ανθρώπων. Καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι ο Γάλλος υπαρξιστής φιλόσοφος Albert Camus είπε κάποτε ότι «οι Δαιμονισμένοι είναι ένα από τα τέσσερα ή πέντε έργα που θεωρώ ανώτερα από όλα τα άλλα». Μου πήρε πέντε ημέρες να διαβάσω τους Δαιμονισμένους του Fyodor Dostoyevsky. Και έμαθα πολλά πράγματα για την ζωή.

Τους Δαιμονισμένους θα έχουν την ευκαιρία να ανακαλύψουν όσοι παρακολουθήσουν το ομώνυμο θεατρικό έργο που ανεβάζει από τις 22 Νοεμβρίου η Στέγη Ιδρύματος Ωνάση και σκηνοθετεί ο διάσημος και ρηξικέλευθος Ρώσος σκηνοθέτης Konstantin Bogomolov.

[VICE Video] Συναντήσαμε τον Καλύτερο Έλληνα Ηθοποιό

Παρακολουθήστε όλα τα βίντεo του VICE, μέσω της νέας σελίδας VICE Video Greece στο Facebook.

Όμως, τι κάνει σήμερα τους Δαιμονισμένους ένα έργο που μπορεί να μας συγκινήσει; Πρώτον: Η εναλλαγή του χιούμορ, της αγάπης και της ωμής βίας, που συνδυάζονται με τη μοναδική γραφή του Dostoyevsky, την οποία ο Βρετανός ακαδημαϊκός Ronald Hingley χαρακτήρισε «ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της ανθρωπότητας -ίσως το μεγαλύτερο επίτευγμά της- στην τέχνη της λογοτεχνικής πρόζας». Δεύτερον: Το γεγονός ότι οι Δαιμονισμένοι είναι η μεγαλύτερη επίθεση στον αμοραλισμό, που αποτέλεσε ένα από τα θεωρητικά όπλα αντιδημοκρατικών ιδεολογιών του 20ού αιώνα.

Το τρίτο -και μακράν σημαντικότερο στις μέρες μας- χαρακτηριστικό των Δαιμονισμένων είναι ότι μας λένε κάτι απλό και ταυτόχρονα θεμελιώδες για τον άνθρωπο: είναι σύνθετος και αντιφατικός, σε βαθμό αυτοκαταστροφικό. Το έργο παρουσιάζει τις ατελείωτες οπτικές με τις οποίες οι άνθρωποι προσεγγίζουν τη ζωή και ψυχογραφεί σε βάθος τους ήρωες, την ώρα που προσπαθούν να εφαρμόσουν τα πιστεύω τους, ακόμη και αν αυτό σημαίνει την ολοκληρωτική συντριβή τους.

Στους Δαιμονισμένους, δεν υπάρχει καλός και κακός άνθρωπος, καλή και κακή ιδέα. Υπάρχουν άνθρωποι που κάποτε εξυψώνονται και άλλοτε αυτοτιμωρούνται, για να συγχωρεθούν για τις ατιμίες τους. Η παρουσίαση των ηρώων αναδεικνύει την αντιφατικότητά τους στα όσα λένε και στα όσα κάνουν. Όπως και σε εσένα, όπως και σε όλους. Αυτό είναι το διαχρονικό μεγαλείο τους: παρουσιάζει τους ανθρώπους αδύναμους, όπως ήταν και θα είναι πάντα. Αυτό μας προκαλεί ανακούφιση: δεν είμαστε μόνο εμείς που αγόμαστε και φερόμαστε από τα πάθη και τις αδυναμίες μας.

Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αντιφατικού χαρακτήρα είναι ο Kirilov, ο φιλόσοφος των Δαιμονισμένων, που αρνείται με κάθε τρόπο την ύπαρξη του Θεού. Ο Kirilov αρνείται την ιδέα του θεού, όμως αναζητά τον άνθρωπο που θα γίνει θεός: «Ο θεός είναι ο πόνος του φόβου του θανάτου. Όποιος νικήσει τον πόνο και τον φόβο, θα γίνει ο ίδιος θεός». Παρότι απαρνιέται τον Θεό, ο ήρωας γοητεύεται από την ιδέα του Χριστού που πονάει και υποφέρει ως θεάνθρωπος επί Γης. «Άκου, αυτός ο άνθρωπος ήταν ο ευγενέστερος όλων πάνω στη Γη. Ήταν αυτός που έδωσε νόημα στη ζωή. Ολόκληρος ο πλανήτης, με όλα όσα έχει πάνω του, είναι απλώς μια τρέλα χωρίς αυτόν τον Άνθρωπο. Δεν υπήρξε ποτέ κάποιος σαν Αυτόν, πριν ή μετά από Αυτόν», λέει. Αργότερα, ο Kirilov αυτοκτονεί προσπαθώντας να μιμηθεί τον Χριστό και να αποδείξει ότι ο άνθρωπος μπορεί να νικήσει τον φόβο του θανάτου και να γίνει θεός.

Το ίδιο «δαιμονισμένος» είναι και o Stavrogin, ο οποίος απολαμβάνει να βασανίζει άλλους ανθρώπους και αδιαφορεί πλήρως για τις έννοιες του καλού και του κακού. Στις σημειώσεις του, ο ήρωας παραθέτει ένα προς ένα τα εγκλήματα που διέπραξε στην Αγία Πετρούπολη. Πρόκειται για φρικαλεότητες, λόγω των οποίων ο Stavrogin δοκιμάζει ένα αίσθημα βαθιάς ηδονής και σαδισμού. Εκστασιάζεται και μόνο στη σύλληψη του πόνου που προκαλεί σε μικρά παιδιά. Ωστόσο, σταδιακά τα εγκλήματα παύουν να είναι πηγή ηδονής και γίνονται η κόλαση ενός όλο και πιο δραματικού ήρωα, που πλέον δεν μπορεί να ζήσει με το βάρος των αμαρτιών του: «Θέλω να συγχωρέσω τον εαυτό μου. Γι’ αυτό αναζητώ απεριόριστο πόνο. Τον αναζητώ εγώ ο ίδιος». Ο Stavrogin βασανίζεται τόσο, που αποφασίζει να δημοσιεύσει τις γραπτές εξομολογήσεις του -άλλη μία πράξη αυτοκαταστροφής- σε φυλλάδια που θέλει να μοιράσει σε ολόκληρη τη Ρωσία. Γίνεται το τοτέμ κάθε απλού ανθρώπου, που «εγκληματεί» και αναζητά με κάθε τρόπο συγχώρεση για τα λάθη στα οποία ηδονιστικά υπέπεσε.

Όσα λάθη ή εγκλήματα και αν διαπράξουν οι ήρωες του Dostoyevsky, ακόμη και ο πιο πουριτανός θεατής δεν θα τους αποκαλέσει ποτέ «δαίμονες», όπως τιτλοφορείται η πρωτότυπη ρωσική έκδοση (Бесы, τίτλος που αποτυπώνεται και σε μία αγγλική έκδοση -Demons- παράλληλα με την έκδοση The Possessed, που είναι πλησιέστερη στον ελληνικό τίτλο). Αυτό, επειδή δαίμονας δεν είναι ούτε ο Kirilov, ούτε ο Stavrogin: όλοι τους είναι δαιμονισμένοι από τους πραγματικούς δαίμονες, που δεν είναι άλλοι από τις ιδέες και τα πάθη που τους άγουν και τους φέρουν, όπως τα δικά μας σήμερα άγουν και φέρουν εμάς. Δαίμονες είναι η φιλοδοξία, οι απολαύσεις, ο έρωτας. Όσο κι αν νομίζουμε ότι είμαστε θύτες, όταν παίζουμε με αυτούς τους δαίμονες, οι τραγικοί ήρωες του Dostoyevsky μάς διδάσκουν ότι τελικά είμαστε τα θύματα, που αργά ή γρήγορα θα συντριβούν. Τα πάθη και οι ιδέες μας φυλακίζουν, καθώς, κατά τον Dostoyevsky, «η απόλυτη ελευθερία θα υπάρξει, όταν θα είναι αδιάφορο αν ζούμε ή δεν ζούμε». Όπως λέει στον Kirilov ο Pyotr Stepanovich, έτερος ήρωας των Δαιμονισμένων που γνωρίζει καλά τον φιλόσοφο, «Ποτέ δεν κατάλαβα τη θεωρία σου, όμως ξέρω ότι δεν τη συνέλαβες για εμάς, άρα τη δημιούργησες έξω από εμάς. Επίσης, ξέρω ότι δεν είσαι εσύ ο αφέντης της ιδέας σου, αλλά εκείνη είναι ο αφέντης σου».

Αυτό που ίσως αφήνει μία ελπίδα για τους δαιμονισμένους του χθες και του σήμερα είναι η αποστροφή του Dostoyevsky, πως «Ο άνθρωπος είναι δυστυχισμένος, επειδή δεν ξέρει ότι είναι ευτυχισμένος». Μάλλον η ευτυχία και η ελευθερία βρίσκονται ήδη μέσα μας και δεν κατακτώνται με ιδέες. Οι προσπάθειες να τις βρούμε είναι ατέρμονες, επειδή, ακόμη κι αν αποτύχουμε, ο Ρώσος συγγραφέας μας λέει ότι «Τίποτα στον κόσμο δεν τελειώνει». Διαβάζοντας το και βλέποντας και την παράσταση καταλαβαίνεις πως στην Ελλάδα ζούμε ακόμα σαν δαιμονισμένοι. Δεν είμαστε δυστυχισμένοι, δεν είμαστε ευτυχισμένοι, δεν είμαστε καλά, δεν ησυχάζουμε ποτέ. Είμαστε άνθρωποι.

Ακολουθήστε τον Θοδωρή Χονδρόγιαννο στο Facebook, στο Twitter και στο Instagram.

Περισσότερα από το VICE

Πώς Είναι να Ζεις τα Δεκεμβριανά, τον Εμφύλιο, την ΕΣΣΔ και τη Μεταπολίτευση

Πόσο Εθισμένος Είσαι στο Ελληνικό Ίντερνετ; Κάνε το Τεστ του VICE για να Μάθεις

Πέρασα μια Εβδομάδα σαν Ένας Επαγγελματίας Instagrammer