Een monumentale ontdekking suggereert dat landbouw niet nodig was voor een complexe beschaving

Overblijfselen van oude forten in Siberië zetten alles wat we wisten over hoe complexe samenlevingen zijn ontwikkeld helemaal op z’n kop. 

Koolstofdatering van opgegraven artefacten heeft onthuld dat de Amnya I en Amnya II-sites in het oosten van Rusland zo’n 8000 jaar oud zijn – eeuwen ouder dan vergelijkbare bouwwerken in Europa. 

Ondanks hun leeftijd zijn de nederzettingen allebehalve eenvoudig; ze bestaan uit zo’n 20 huizen die in de grond zijn gegraven om bescherming te bieden tegen de vrieskou die daar kan heersen, en die zijn verstevigd met palen en greppels.

De huizen, en de techniek en de objecten van aardewerk die eromheen zijn opgegraven, waren ooit van jager-verzamelaars die door de boreale wouden van de Oost-Siberische taiga zwierven. De ontdekking zet flinke vraagtekens bij de lang geaccepteerde veronderstelling dat er landbouw nodig was om complexe sociale structuren en nederzettingen te ontwikkelen.

Het team achter dit onderzoek, dat hun bevindingen in het tijdschrift Antiquity publiceerden, heeft jarenlang artefacten opgegraven en verzameld bij Amnya I en Amnya II. Hun meest werk bestaat uit het koolstofdateren van de aarde en materialen van de Amnya-huizen, waarbij werd bevestigd hoe oud deze bouwwerken wel niet zijn – en hoe geavanceerd de samenlevingen die er woonden waren. 

De gangbare theorie over menselijke culturele evolutie stelt dat landbouw een grote drijfveer was, die nomadische jager-verzamelaar-samenlevingen langzaam verving door sedentaire, permanente samenlevingen. 

Maar de Amnya I en Amnya II-sites laten zien – net als een hoop ander recent ontdekt bewijs – dat het wellicht anders zit. De sites tonen aan dat mensen nog steeds jaagden en verzamelden terwijl ze forten aan het bouwen waren, en deze fel verdedigden. Het zijn de oudst bekende heuvelforten in de wereld, zo’n 2000 jaar ouder dan de oudst bekende vergelijkbare bouwwerken in Europa, en ook duizenden jaren ouder dan de opkomst van landbouw in het gebied.

“Deze complexe nederzettingen zijn onderdeel van een grotere reeks socio-economische en technologische innovaties en transformaties in westelijk Siberië, en duiden dus een fase van versnelde sociale verandering aan die nog maar deels wordt begrepen,” schrijven de auteurs van het onderzoek.

De tien huizen van Amnya I staan op een zanderige landmassa boven een moerassig rivierbed, en zo’n 50 meter verderop zijn er bij Amnya II nog eens tien huizen te vinden. Sommige van de grotere huizen stonden hoger op het land, wat een of andere vorm van sociale hiërarchie aanduidt. 

De nederzettingen werden verdedigd vanuit uitgegraven greppels met rijen van houten staken, of palissades. Vuurplaatsen suggereren dat de bewoners van Amnya er het hele jaar door zouden kunnen hebben gewoond. 

De ontdekkingen binnen de nederzettingen vertellen een verhaal van een verfijnde en bikkelharde samenleving, anders dan wat archeologen aannamen over samenlevingen in die periode. Er zijn wapens gevonden zoals vuurstenen, messen, en projectielen gemaakt van leisteen. Steenlagen laten zien dat de huizen meerdere keren zijn afgebrand en herbouwd – allemaal bewijs dat de bewoners de forten tegen buitenstaanders verdedigden. 

Het onderzoeksteam heeft ook overblijfselen gevonden van 45 stukken aardewerk, die vermoedelijk werden gebruikt om voedsel te bewaren en te bewerken dat door de bewoners was verzameld. Eerdere paleontologische reconstructies laten zien dat het gebied waarschijnlijk wemelde van de vissen, water- en woudvogels, elanden en rendieren, die allemaal bejaagd konden worden. 

De auteurs geven drie scenario's voor waarom en hoe de Amnya-nederzettingen voor het eerst zijn ontstaan. De eerste twee zijn gebaseerd op een klimatologisch evenement, 8200 jaar geleden, waarbij de aarde plotseling afkoelde. Dit zou betekend kunnen hebben dat er inees veel minder bejaagbare dieren waren, en de mensen hun kostbare voorraden dus moesten zien op te slaan. Aan de andere kant zou het klimatologische evenement ook kunnen hebben betekend dat deze dieren juist floreerden, en dat mensen voorraden aansloegen om hun welvaart en hiërarchie binnen deze prehistorische groepen te vergroten.

De derde optie is dat andere groepen jager-verzamelaars die door het gebied trokken nieuwe technologie met zich meebrachten, zoals visfuiken of wapens, en dat ze de lokale bewoners leerden om deze te gebruiken.

Wat er ook is gebeurd, de mensen bij de Amnya I en Amnya II-sites hadden nu provisies die waardevol genoeg waren om te beschermen tegen plunderende overvallers. En bovendien verwerpen alle theorieën van de onderzoekers het idee dat mensen landbouw nodig hadden om het type architectuur en technologische innovaties te ontwikkelen die een complexe samenleving definiëren. 

“Een beter begrip van de West-Siberische ontwikkeling is essentieel om breder inzicht te krijgen in vroege sociale differentiatie, territorialiteit en conflict in niet-agrarische samenlevingen, en zou op zijn beurt ook kunnen dienen als een lens waardoor sociale verandering in de prehistorie in algemenere zin kan worden beschouwd,” schrijven de auteurs.

Rick Schulting, een archeoloog bij de University of Oxford, die geen onderdeel uitmaakte van het onderzoek, is het hiermee eens, en vertelde aan Science: “Er is in de archeologie nog steeds een groep die gelooft dat complexiteit zich met de tijd ontwikkelt. Dit is een mooi onderzoek dat laat zien dat alternatieve wegen richting complexiteit mogelijk zijn.”

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op VICE US.

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.