De vrouwen die na de oorlog als straf publiekelijk kaal werden geschoren

In 1945 waren er, vlak na de bevrijding, ook een heel aantal kaalgeschoren vrouwen te vinden in Nederland, maar deze vrouwen verloren hun haar niet vrijwillig. Op zo’n 130 plaatsen in het land – en misschien wel meer – werden zogenaamde ‘moffenmeiden’ tijdens volksgerichten kaalgeschoren. Dit diende als straf of vergelding voor het feit dat deze vrouwen tijdens de oorlogsjaren relaties hadden aangeknoopt met Duitse soldaten. Maar dat ‘feit’ was in veel gevallen zo feitelijk nog niet.

Journalist Rianne Oosterom (26) schreef in 2013 haar scriptie over moffenmeiden. Nadat ze was afgestudeerd, bleef ze maar brieven en verhalen ontvangen over deze gebeurtenis, en dus besloot ze om er een boek van te maken: Moffenmeiden – Over soldatenliefjes, knippers en omstanders: een geschiedenis in verhalen (Meulenhoff, april 2019).

In Moffenmeiden tekent Oosterom verhalen op van ooggetuigen en nabestaanden van deze vrouwen, verzamelt ze pamfletten, liedjes, krantenartikelen en ander archiefmateriaal over het kaalscheren, en spreekt ze, na lang zoeken, een vrouw die zelf werd kaalgeschoren. Uit al deze getuigenissen blijkt dat er soms vrij willekeurig werd omgegaan met deze straf, en vooral met wie ‘m verdiende. Ook blijkt het nogal onduidelijk te zijn wie er verantwoordelijk was voor het uitdelen van de straf: soms bemoeiden lokale autoriteiten zich ermee, maar soms waren het gewoon buurtgenoten die het recht in eigen hand namen. Een ooggetuige vertelt aan Oosterom: “Het recht struikelde door de straten.”

Ik sprak de journalist over het verminken van schoonheid als straf, het idee van ‘de vrouw als nationaal bezit’, en je haar als onderdeel van je identiteit.

Broadly: Ha Rianne, wat vind je…
Rianne Oosterom: Ik heb iets meegenomen om te laten zien.

O, wat is het?
De moffenmeiden werden vaak met scharen geknipt, maar nog vaker met dit soort handtondeuses. Je moet erin knijpen, dan werkt het ook als een soort schaar.

Het ziet eruit alsof het pijn zou kunnen doen. Hoe kom je eraan?
Ik heb een keer een tentoonstelling gemaakt over dit onderwerp, en daar hebben we allerlei voorwerpen bij gezocht. Deze tondeuse vonden we via Marktplaats. Al die spullen staan nog bij mij in de schuur, omdat er in het museum geen plek was om ze op te slaan.

Je scriptie, een tentoonstelling, en nu een boek: waarom interesseert dit onderwerp jou zo?
Ik studeerde geschiedenis in Utrecht en kwam toen een boek tegen dat ging over ‘liefde in oorlogstijd’. Daarin stond een verhaal van een vrouw die een relatie had gehad met een Duitse soldaat, en zij durfde niet meer terug naar haar geboortedorp omdat ze bang was dat ze werd kaalgeschoren. Ik kwam er toen achter dat hier nog weinig onderzoek naar gedaan was, dus leek het me een goed onderwerp voor mijn scriptie. Met hulp van oproepjes in de krant begon ik verhalen van ooggetuigen te verzamelen, en ook na mijn studie bleven die binnenkomen. Het voelde onverantwoord om het onderwerp te laten liggen.

Wat fascineert je er precies aan?
De beelden van het kaalscheren, zomaar tussen het feestgedruis van de bevrijding door, bevreemden mij heel erg. Moet je je voorstellen dat er, bijvoorbeeld op een dag als Koningsdag, zomaar vrouwen worden kaalgeschoren. Ik vroeg me af: wat zit er nou achter, hoe kwamen mensen op het idee om dit te doen?

Inderdaad: hoe kwamen ze op het idee om na de bevrijding gewoon aan te bellen en vermeende ‘moffenhoeren’ kaal te scheren?
Je ziet in verzetsblaadjes en andere bronnen uit die tijd wel dat ermee wordt gedreigd, en er zijn veel liedjes over gemaakt. Maar het is moeilijk om te zien waar het beginpunt zit – ik vermoed dat het op een gegeven moment gewoon praatjes werden, zo van “die moffenhoeren moeten kaalgeschoren worden”.

Liedjes?
In die tijd werden er wel vaker liedjes gebruikt om te communiceren, want iets op rijm kan je makkelijker onthouden. Dit liedje werd bijvoorbeeld in Amsterdam gezongen, op de oostelijke eilanden:

Een twee drie in een wip
Zo een kale kop geknipt
meisjes die met moffen gaan
worden dat gedaan

Wat weet je over de geschiedenis van deze vergelding?
Van oudsher is het een straf voor onzedelijke vrouwen, bijvoorbeeld prostituees. In de Bijbel vind je een aantal referenties aan deze straf, maar die zijn redelijk impliciet. In Nederland duikt het kaalscheren weer op in de middeleeuwen, als een soort schandstraf, en tijdens de Eerste Wereldoorlog werd er op die manier afgerekend met ‘soldatenliefjes’.

Dat gebeurde vooral in Frankrijk en België, maar er werd wel over geschreven in Nederlandse kranten. Ik denk dat dat het referentiekader was van de mensen die in 1945 vrouwen zijn gaan kaalscheren. Wat ik interessant vind, is dat het steeds die betekenis heeft van ‘een vrouw die iets onzedelijks heeft gedaan’.

Het lijkt ook te gaan over het verminken van vrouwelijke schoonheid.
‘Haar’ wordt in de Bijbel ook omschreven als ‘het sieraad van de vrouw’, dus er zit zeker een seksuele lading aan. Dat las ik ook in mijn bronnen terug: het was de bedoeling dat deze vrouwen onaantrekkelijk werden gemaakt, gedeseksualiseerd.

In genderstudies bestaat een theorie over ‘de vrouw als nationaal bezit’, wat neerkomt op het idee dat een vrouw werd gezien als degene die het eigen volk kan voortplanten. Dat is heel belangrijk in oorlogstijd, als je eigen volk door annexatie wordt bedreigd. De kaalgeschoren vrouwen werden verdacht van een ‘seksueel misdrijf’ omdat ze op Duitsers verliefd waren, en daarmee eigenlijk het voortbestaan van het volk bedreigden. Op die manier paste die straf daarbij, in die tijd.

In 1945 bevredigde het blijkbaar ook een collectief verlangen van veel mensen.
Het was een soort rechtsgevoel, zo van ‘we willen wel iets tegenover het landverraad van deze vrouwen stellen’. Ik kreeg een brief van een vrouw die ooggetuige was geweest. Ze schreef: “Wij hebben er een gepakt uit de straat – die vrouw had het echt verdiend dat ze werd kaalgeschoren, want zij had brood, en alle kinderen uit de straat wilden brood, maar zij deelde het niet uit, ze hield het voor zichzelf. En twee kinderen in de straat zijn toen gestorven.” Ik begrijp de rancune dan wel, en ook dat mensen behoefte hebben aan vergelding.

Maar in het verhaal van de kaalgeschoren boerendochter Eefje – dat je optekent in je boek door de ogen van haar zoon Martin – wordt helemaal niet duidelijk of Eefje wel echt een relatie had met een Duitse soldaat.
Hoogstwaarschijnlijk niet zelfs. Eefje was de dochter van een NSB’er, en ze was weleens gezien met Duitse soldaten, want die waren bij hen op de boerderij ingekwartierd. Maar dat hoeft natuurlijk niet te betekenen dat je er gelijk mee in bed ligt. Dat zie ik terug in alle verhalen: er werd met een enorme willekeur bepaald wie er kaalgeschoren werd.

Na het kaalscheren werd Eefje naar fort Bakkerskil gebracht, dat functioneerde als een soort gevangenis. Haar achternichtjes vertellen jou dat ze daar hoogstwaarschijnlijk is aangerand en verkracht door bewakers. Werden die mannen daarvoor berecht, na afloop?
Nee, dat waren de mensen die aan de goede kant van de oorlog stonden: bijvoorbeeld verzetsstrijders die zich hadden aangemeld om het fort te bewaken. Er zijn meer verhalen bekend over het feit dat er niet altijd even goed om werd gegaan met de vrouwen in dit soort interneringskampen voor collaborateurs, waar sommige kaalgeschoren vrouwen ook naartoe werden gebracht. Ik kwam in mijn onderzoek twee voorbeelden tegen van kampen waar bewakers ontslagen zijn wegens wangedrag, maar ik denk dat de misstanden vaak werden toegedekt.

In je boek schrijf je dat Eefje, nadat ze uit het fort kwam, tegen haar broer zei: “Waarom ben ik gene jongen geweest? Waarom heb ik een meisje moeten zijn?”
Ik vind het mooi dat ze dat zo expliciet heeft gezegd: was ik maar een jongen geweest, dan was mij dit niet gebeurd. Er zijn wel een paar mannen kaalgeschoren, maar dat gebeurde niet op zo’n grote schaal als bij vrouwen. Het was echt een gegenderde straf. Ik heb een communistische krant gevonden waarin daar ook verontwaardiging over was: “Waarom de vrouwen wel en de mannen niet?”

Ja, waarom?
De vrouwen die met de Duitsers meegingen, dat werd op een seksuele manier geïnterpreteerd, zo van ‘o, ze doen het met de Duitsers’. Voor vrouwen werd het heel snel in de onzedelijke hoek getrokken. De eerste wandaad was al de onzedelijkheid, zeker als ze openlijk op straat hand in hand liepen. Daar namen mensen aanstoot aan, dat een vrouw zich zo gedroeg. Tegelijkertijd was het ook landverraad. Dus het had twee kanten.

Heeft de Nederlandse overheid eigenlijk ooit excuses aangeboden aan deze vrouwen, of aan hun nabestaanden?
Nee. Er is eind vorig jaar wel een gesprek geweest tussen de Werkgroep Herkenning – een stichting voor kinderen van ‘foute ouders’ in Nederland – en staatssecretaris Blokhuis, en dat was “een positief gesprek”. Maar het lijkt mij redelijk onwaarschijnlijk dat er excuses gaan komen, omdat daar ook allerlei juridische consequenties aan kleven.

Geld bedoel je?
Ja, dan zouden mensen schadevergoedingen kunnen gaan indienen. Maar voordat er excuses worden gemaakt, is het heel belangrijk om te kijken wie er eigenlijk verantwoordelijk is. In het boek heb ik geprobeerd in kaart te brengen hoe diffuus het antwoord op die vraag is. Het verschilde heel erg per plaats – soms speelden lokale autoriteiten een actieve rol, zoals de politie of Binnenlandse Strijdkrachten, de bundeling van drie verzetsgroepen. En soms was het dus gewoon een buurvrouw uit de straat. Maar je kunt dus niet zomaar zeggen dat de Nederlandse overheid er verantwoordelijk voor was.

Is jouw haar eigenlijk belangrijk voor je?
Ja, er moest laatst tien centimeter af bij de kapper, dat vond ik al heftig. Moet je nagaan! Mensen gebruiken hun haar vaak om zichzelf uit te drukken. Als het je wordt afgenomen, wordt er een deel van je identiteit weggenomen.