Het gaat niet goed met de mentale toestand van onze asielzoekers

Het is vrijdagochtend, Brussel-Noord. Voor de ingang van een groot, grijs gebouw vormen zich drie rijen. Het zijn voornamelijk alleenstaande mannen. Dagelijks haasten zich tussen de 300 en 700 mensen naar het humanitaire centrum. Een samenwerkingsverband, bestaande uit vijf organisaties, biedt hulp aan mensen die in ballingschap leven. Binnen is er een dagopvang en de mogelijkheid om toegang te krijgen tot gespecialiseerde diensten. “Ik heb om 15 uur een medische afspraak voor mijn been”, zegt Ajeel, terwijl hij zijn ticket vasthoudt. De dertiger rolt zijn broekspijp op en met zijn vingers wijst hij op de metalen staaf die in zijn kuit is geplaatst. “Ik heb echt veel pijn”, geeft deze man van Iraakse afkomst toe. Bij het noemen van zijn land lichten zijn ogen op: “Ik ben super trots om Irakees te zijn”, verzekert hij terwijl hij zijn armspieren opspant. Twintig jaar na de Amerikaanse invasie wordt het land nog steeds geteisterd door conflicten, corruptie en instabiliteit.

Ajeel deed een asielaanvraag in juli 2022, in Brussel. Ondertussen slaapt hij al bijna negen maanden op straat. Zodra zijn procedure in gang werd gezet, had hij moeten kunnen rekenen op minimale opvangvoorzieningen, maar dat is er nooit van gekomen. Aanvankelijk was het humanitaire centrum bedoeld voor doorreizende migranten, tegenwoordig bestaat een groot deel uit asielzoekers. Bij aankomst worden ze doorverwezen naar het Klein-Kasteeltje, daar wordt hen dan weer meegedeeld dat er geen plaatsen meer beschikbaar zijn. Aan de leiding staat Fedasil, het federale agentschap voor de opvang van asielzoekers. “Op dit moment staan er 3.000 mensen op de wachtlijst. Ongeveer duizend mensen worden opgevangen in het Brusselse noodopvangsysteem (gefinancierd door de federale overheid, nvdr.), anderen verblijven bij bekenden, in kraakpanden, op straat of hebben België verlaten”, aldus Benoît Mansy, woordvoerder van Fedasil, medio april. Hij (ver)wijt dit aan “langdurige asielprocedures” die voor een “opstopping” zouden zorgen.

In totaal beschikt Fedasil over 33.750 opvangplaatsen. Dat is niet genoeg, vermits er in 2022 alleen al 37.000 aanvragen waren voor internationale bescherming, dat is 40% meer dan in 2021. “Wat er hier gebeurt, is niet normaal, ik slaap al vijf dagen buiten”, klaagt Saleh, afkomstig uit Eritrea. Hij spuugt om de paar zinnen op de grond, telkens verontschuldigt hij zich. “Ik heb medicijnen gekregen voor mijn maagklachten, maar het stopt niet”, legt hij uit. Zittend tegen de muur wacht de 25-jarige jongeman geduldig. Binnenkort zal hij plaatsnemen in een van de beschikbare ligstoelen in de dagopvang. Met een vermoeide uitdrukking vertelt hij dat hij niet kan slapen: “Ik stop nooit met nadenken.” Ons gesprek wordt onderbroken door een vrijwilliger met een blauwe vest. Deze wijst naar de camera. Ze vreest dat de aanwezigheid van camera’s spanningen veroorzaakt bij de betrokken personen. “We hebben te maken met een psychologisch zeer kwetsbare groep mensen”, zegt Feyrouz Lajili, operationeel coördinator bij de hub humanitaire dienst.

Ellende, destabilisatie, geweld... De ambulance is “bijna elke dag” hier op locatie. Om de veiligheid van het gebouw te waarborgen, patrouilleren vijf security guys in en rond het gebouw. Hier is de overgrote meerderheid van de mensen dakloos. Volgens het activiteitenverslag 2022 van de humanitaire hub staat dakloosheid op de eerste plaats wat traumatische ervaringen betreft binnen de geestelijke gezondheidszorg, gevolgd door voorvallen van fysiek geweld. “Het is gek om te bedenken dat de meest traumatische ervaringen zich in Europa afspelen. In de hub is het niet ongebruikelijk om mensen tegen te komen die zichzelf pijn willen doen”, geeft Feyrouz Lajili toe. Enkele weken geleden werden zij en haar collega's geconfronteerd met een zelfmoordpoging. Verre van een geïsoleerd geval, is deze daad van wanhoop “de laatste uitweg voor degenen die geen andere keuze hebben dan met zelfmoord te dreigen om niet op straat te belanden”, voegt de coördinator toe.

Het aantal zelfmoordpogingen neemt toe

Het aantal zelfmoordpogingen onder asielzoekers in België is in de afgelopen vier jaar toegenomen. In 2017 waren er 21 gevallen, in 2021 waren dat er 68. “Let op, want de cijfers van 2017 ontbreken vier maanden”, waarschuwt Benoit Mansy. In 2022 heeft Fedasil twee zelfmoordgevallen geregistreerd en zijn er ongeveer veertig pogingen gemeld door opvangcentra. Deze cijfers zijn waarschijnlijk iets lager. “Het ene centrum kan eerder geneigd zijn om een poging te melden, terwijl een ander dat niet doet”, merkt de woordvoerder op. Ook dakloze asielzoekers worden niet meegeteld. Wat betreft zelfverminking waren er ongeveer veertig gevallen in 2021, tegenover tien in 2017. 

In het humanitaire centrum zelf zijn een handvol vrijwilligers en medewerkers zich aan het inzetten om de laatste beschikbare plekken voor de douches en speciale zorg te vullen. Voor kleding zijn er 80 tickets gereserveerd voor mannen en ongeveer veertig voor vrouwen. Hetzelfde geldt voor de douches, waar veertig mensen per dag zich kunnen wassen. “Deze tickets worden uitgedeeld tot 11 uur 's ochtends, sommigen wachten al sinds vijf uur 's ochtends. Als je ze om 11.05 uur vertelt dat er geen plek meer is, is dat heel moeilijk voor hen”, geeft Thomas toe, projectcoördinator bij Artsen zonder Grenzen en manager van vier psychologen.

Het psychologische team van het humanitaire centrum ontvangt ongeveer vijftien hulpzoekenden per dag. “Wij zijn de enige die werken zonder afspraak en onze consultaties duren tussen de 45 minuten en een uur”, legt Thomas Pelseneer uit. In totaal krijgt 40% van de patiënten medicijnen voorgeschreven die worden afgeleverd door een kliniek vlakbij het gebouw. Velen klagen over slaapproblemen of hoofdpijn. Achter deze symptomen schuilen andere trauma's, zegt de specialist: “Wanneer een man voor de tiende keer komt vanwege buikpijn, is dat zijn manier om te zeggen dat hij seksueel geweld heeft meegemaakt. In totaal hebben 100% van de vrouwen en ongeveer 60-80% van de mannen die naar mij komen seksueel geweld ervaren.”

Ook op straat heerst geweld. Pierre*, afkomstig uit Burundi, herinnert zich dat hij vreesde voor zijn leven toen hij in een zelfbeheerd kraakpand aan de Rue des Palais in Schaarbeek sliep. “Er was veel geweld, mensen werden gek. Het leven was verschrikkelijk: er was één douche voor 800 tot 1.000 mensen en drie toiletten…”, vertelt de veertiger. Hij kwam in december 2022 aan in België en verklaarde vervolgd te worden in zijn thuisland. “Ik werkte bij een NGO die opkomt voor de rechten van homoseksuelen”, gaat hij verder, terwijl hij aan een cafétafel zit. Volgens de Burundese wet worden seksuele relaties met iemand van hetzelfde geslacht beschouwd als een misdrijf waarop meerdere jaren gevangenisstraf staat. Pierre hoopte veiligheid te vinden in Europa, wat hij als een “tweede hemel” zag. De val was hard toen hij hoorde dat hij op straat zou slapen in Brussel: “Ik raakte toen helemaal overstuur. Het was een psychologische schok, ik heb twee dagen lang niet gegeten.” Pierre heeft ondertussen onderdak sinds maart en wacht op een antwoord op zijn aanvraag voor internationale bescherming. 

“Bij asielzoekers is een van de belangrijkste verschillen de onzekerheid van het verblijfsrecht, wat gepaard gaat met sociale onzekerheid. De impact ervan op de mentale gezondheid is enorm”, benadrukt Ondine Dellicour, verantwoordelijke van het netwerk Santé Mentale en Exil dat gecoördineerd wordt door SSM Ulysse sinds 2003. De instelling heeft ongeveer twaalf artsen en twee psychiaters, met een actieve caseload van 389 patiënten in 2022. Zowel individuele als groepsconsultaties worden aangeboden aan een gevarieerd publiek: alleenstaande mannen, vrouwen en niet-begeleide minderjarigen. Gemiddeld hebben patiënten om de twee weken een afspraak. “Er zijn geen trauma's specifiek aan migranten, maar ze zijn wel complex van aard en stapelen zich op”, zegt Renaud Brankaer, psychiater. “Maar als we de criteria van de Verenigde Naties volgen, heeft meer dan de helft (51%) van ons publiek martelingen ondergaan.”

Meerdere malen bevestigen beide experts dat ze patiënten hebben ontmoet die “niet meer verder konden”. Het is voor hen onmogelijk om deze mensen aan hun lot over te laten, ze moeten voor hen zorgen. “Voor mensen zonder papieren en dakloze asielzoekers is het erg moeilijk om opgenomen te worden door een ziekenhuis”, geeft Renaud Brankaer toe. Toegang tot zorg wordt vaak belemmerd door administratieve rompslomp, wat kan leiden tot een gevecht voor de juiste zorg. “In België hebben psychologisch kwetsbare personen geen voorrang, omdat hun ziekte als onzichtbaar wordt beschouwd”, verzucht Sotieta Ngo, directeur van CIRÉ (Coördinatie en initiatieven voor vluchtelingen en vreemdelingen). Samen met andere organisaties hebben we herhaaldelijk klachten ingediend tegen de Belgische overheid. “We hebben weliswaar gelijk gekregen, maar er is niets veranderd”, betreurt ze.

Ondertussen slapen sommigen in de buurt van Brussel-Zuid, zoals Mohamed (42). “Ik kom oorspronkelijk uit Marokko, hiervoor was ik in Frankrijk, maar mijn asielaanvraag werd er afgewezen. Mijn familie is daar in Parijs gebleven”, zegt hij terwijl hij een deken van Samusocial in ontvangst neemt. Als bonus ontvangt hij wat paaseieren. Elke avond patrouilleren ze er de buurt. 

Vastzittend in het verkeer ontvangt Ayoub, een medewerker van Samusocial sinds enkele maanden, berichtjes van een spoorwegcontroleur. Een Oekraïens gezin wacht op hen aan Brussel-Centraal: een moeder en haar drie kinderen. Ayoub brengt hen naar het Jean Dubrucq-centrum in Molenbeek.

Het centrum bestaat uit 85 tijdelijke opvangplaatsen en wordt beheerd door Samusocial. Het centrum opende in december 2021 en heeft als doel de opvangcrisis in het land aan te pakken. De bewoners wachten op een permanente plek in een Fedasil-opvangcentrum. “Voordien was er een verdieping gereserveerd voor Oekraïense vluchtelingen, maar nu is dat pak minder”, zegt Malal, een van de bewakers. Volgens Fedasil zijn er sinds het begin van het jaar (midden april) meer dan 600 nieuwe plaatsen vrijgemaakt. Toch vinden de organisaties dat er veel meer moet gebeuren en wijzen ze op een gebrek aan politiek engagement. Dat is de conclusie van Sotieta Ngo: “De situatie is in twee jaar verslechterd en alleenstaande mannen, die als minder kwetsbaar worden beschouwd, lijden het meest.” Ondertussen werd er eind april een nieuw kraakpand geopend en is het laatste nieuws dat Ajeel en Saleh nog steeds op straat slapen.

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.