Gevangenisyoga helpt gevangenen hun cellen te overstijgen

Als je recentelijk nog een potje hebt geyogaad, net als de naar schatting zeshonderdduizend andere Nederlanders die zichzelf weleens in de downward dog vouwen, heb je dat waarschijnlijk in een yogastudio of sportschool gedaan. Wellicht kan je binnen via een dimverlichte lobby met een kalmerend fonteintje naast de receptie. Chinese panfluitmuziek vulde de ruimte, en je kocht nog snel een kokoswatertje voordat je met twintig anderen de studio instapte.

Of misschien was het alleen jij en je lichaam in een raamloze cel van drie bij vier in een zwaarbeveiligde gevangenis. The Prison Yoga Project, opgericht in 2002 in de San Quentin-gevangenis in Californië, biedt lesmaterialen aan en traint honderden yoga-instructeurs in gevangenissen door heel Amerika. De oprichters worden zelfs gevraagd om hun yogaprogramma aan de man te brengen in gevangenissen in Noorwegen, Guatemala en India. We spraken met James Fox, oprichter van The Prison Yoga Project, om erachter te komen welke voordelen yoga kan hebben voor gedetineerden.

VICE: Waar is het idee voor The Prison Yoga Project vandaan gekomen?
James Fox: Ik werd yoga-instructeur in 2000. In de jaren van training die daaraan vooraf gingen, merkte ik dat naast de lichamelijke voordelen die ik ondervond, de grootste voordelen van yoga emotioneel en psychologisch waren. Ik wilde zelf niet in een studio werken. Ik wilde yoga naar de mensen brengen die er niet zo snel mee in aanraking komen, diegenen die er echt van kunnen profiteren. Dus begon ik te werken met risicojongeren in een plaatselijk opvangcentrum voor jongens in Bolinas (in het noorden van Californië). De jongens hadden vaak verwaarlozing en misbruik meegemaakt. Veel van hen zaten aan medicatie - het was echt een puinhoop. Toen is het idee ontstaan. Ik realiseerde me dat lichamelijke activiteit voor hen effectiever was dan alleen op een mentaal niveau proberen te helpen. Ik begon yoga als een aanvullende vorm van therapie te zien. Om te kunnen genezen van emotionele wonden, moet het lichaam ook betrokken zijn bij het helingsproces. De begeleiders zeiden tegen me: "Wow, de jongens voelen zich zelfverzekerder en hebben meer eigenwaarde nadat ze twee of drie maanden yoga hebben gedaan." Ze zagen daadwerkelijk verandering in de jongens.

In 2002 werd ik vervolgens gevraagd om in samenwerking met The Insight Prison Project een programma op te zetten in San Quentin. Ze waren bezig een rehabilitatieprogramma voor de gevangenen samen te stellen met als doel om negatieve gedragspatronen te veranderen, door middel van cognitieve therapie, emotionele therapie en door hun agressieproblemen aan te pakken. Iedereen die gevangenzit is namelijk – of ze nou zelf wel of niet fysiek gewelddadig zijn geweest – in aanraking gekomen met een gewelddadige wereld. Ook was er aandacht voor het verenigen van lichaam en geest, en dat was het onderdeel dat ik moest ik gaan opzetten.

Hoe verschilt yoga in de gevangenis van yoga in een gewone studio?
Er wordt meer gefocust op mindfulness. We werken in een omgeving waar de mensen hevig getraumatiseerd zijn. De drie belangrijkste elementen die bijdragen aan een trauma zijn een gebrek aan veiligheid, voorspelbaarheid en controle. Dat zijn natuurlijk juist dingen die in een gevangenis spelen. Het leven in een gevangenis kan vreselijk onvoorstelbaar zijn, en gevangenen hebben weinig controle over hun eigen leven. Ik denk niet dat een yoga-instructeur in een studio überhaupt overweegt om aan de slag te gaan met het parasympathische zenuwstelsel, dat de lichamelijke ontspanningsreactie regelt. Wij willen de gevangenen methodes leren waarmee ze zichzelf kunnen kalmeren wanneer ze dat nodig hebben. Ik krijg soms feedback van een gevangene in de trant van: "Ik was in het cellenblok en er zat al een tijdje een vent naar me staren, me uit te dagen. Ineens is daar de confrontatie, en toen herinnerde ik me dat ik gewoon rustig moet ademen. Ik kon toen omschakelen." Als de jongens in zo'n situatie terechtkomen, wat moeten ze dan doen? In woede uitbarsten? Nee, ze brengen het belangrijkste onderdeel van hun yoga-oefeningen in de praktijk: leren hoe je om moet schakelen, om het reactieve gedrag te onderbreken.

Op wat voor manier helpt yoga en mindfulness de gevangenen om te gaan met hun trauma?
Complexe trauma's ontstaan vaak uit de 'originele pijn', oftewel het eerste trauma in je leven, van een persoon. Dit kan van alles zijn: ouders die je verlaten, het overlijden van een ouder, seksueel misbruik. Als je niet effectief om kunt gaan met die originele pijn, gaat het je hele leven beheersen. Dat geldt voor ons allemaal. Het voelt als een soort wond, en als je die wond niet behandelt, veroorzaakt die alle secundaire pijn in je leven. Een jongere kan het niet aan, gaat misschien wel drugs gebruiken en gaat daarna wellicht crimineel gedrag vertonen. Dat stapelt zich allemaal op. We zien dat hier constant: dertigers die terugkijken op hun leven en zeggen: "O mijn god, mijn hele levensloop, alle misdrijven die ik heb begaan, dat komt allemaal voort uit die originele pijn." Er is ook zeker een cognitief aspect dat hierbij komt kijken, maar zoals de psychiater Bessel van der Kolk heeft laten zien, houdt het lichaam de score bij. De geest zou er ook aan onderdoor kunnen gaan, maar de geest is ingewikkeld en heeft allerlei verschillende manieren van dissociatie om zichzelf te beschermen. Je moet ook het lichaam aanpakken als je met een trauma te maken hebt. En de meest verraderlijke vorm van trauma is dit complexe trauma, dat voortkomt uit je jeugd.

Mindfulness betekent zelfbewustzijn, maar je bent niet alleen bezig met de gedachten in je hoofd. Mindfulness betekent ook dat je begrijpt dat je in je lichaam leeft. Yoga biedt je de mogelijkheid om het trauma los te koppelen van je lichaam. Je lichaam zal ontspannen en ontladen door de regelmatige beoefening van yoga. Ik denk dat daarom mensen ook echt verslaafd raken aan yoga. Zelfs als mensen denken dat ze het alleen om de lichamelijke voordelen doen, voelen ze zich uiteindelijk zo veel beter, omdat de spanning die je lichaam vasthoudt, wordt vrijgegeven.

Is het moeilijk om gevangenen te interesseren voor het project?
In het begin was het wel moeilijk, maar inmiddels niet meer. Dit komt – en ik denk graag dat wij hier iets mee te maken hebben gehad – doordat yoga steeds meer geaccepteerd wordt in de gevangenissen. Op een bepaalde manier is yoga zelfs perfect voor een omgeving als een gevangenis, omdat je niet veel ruimte nodig hebt. Zelfs als je alleen maar een cel hebt, zelfs als je in de isoleercel zit, kun je regelmatig oefenen en daar ook de vruchten van plukken. Ik heb eens wat yogaboeken naar de zwaarbeveiligde afdeling van Pelican Bay gestuurd, en ik kreeg brieven terug van gevangenen die deden alsof ik ze een fantastisch cadeau had gestuurd ofzo. We hebben nu instructeurs door het hele land, die lesgeven in meer dan honderd gevangenissen, en de acceptatie van yoga begint nu echt te versnellen.

Is er nog iets anders dat je je kwijt wil?
Ik wil graag zeggen dat ik een boel goede vrienden op slechte plekken heb. Door het industriële gevangeniscomplex en de jarenlange war on drugs, portretteert de media gevangenen alsof ze geen mensen zijn. Nou, ze zijn net als jij of ik. Ze zijn de fout ingegaan, maar het zijn menselijke wezens. We spenderen miljarden om mensen in de gevangenis te houden, maar het is ontzettend moeilijk om wat geld in te zamelen voor ons werk. Mensen denken al gauw: gevangenen? Vergeet het maar. Ze verdienen het om in de gevangenis te zitten.

Maar 93 procent van de gevangenen keert weer terug naar de maatschappij. De meesten komen ooit weer vrij. Hoe wil je dat ze zich gedragen als ze weer vrijkomen? We hebben de afgelopen dertig jaar de mensen niet goed gerehabiliteerd. De nadruk ligt nu op het straffen van de gevangenen. We hebben 2,25 miljoen mensen die zijn opgesloten en 60 procent van hen recidiveert. Dat is een treurig percentage. We zouden de gevangenen terwijl ze vastzitten de middelen moeten bieden om ervoor te zorgen dat ze niet weer terug naar de gevangenis komen. Daar kom ik om de hoek kijken.