Vijf vragen aan een klokkenluider

In deze aflevering van Vijf Vragen Aan spreken we klokkenluider Ruben Schilt. Als gemeenteraadslid lekte hij eerder dit jaar geheime documenten naar de media, omdat hij vond dat het proces niet democratisch verliep. 

In september verscheen er opvallend nieuws in de media over een zaak die speelt in Dordrecht en omgeving, waar een fabriek van het internationale chemiebedrijf Chemours is gevestigd. Chemours produceert chemische stoffen die gebruikt worden in alledaagse spulletjes, waaronder perfluoroctaanzuur, een venijnige pfas die zo goed als onafbreekbaar is. Uit onderzoek blijkt dat er door lozingen van de fabriek tientallen jaren lang gif in het grondwater, de aarde en de eieren van lokale hobbykippen is gesijpeld – wat mogelijk verklaart waarom het gebied zo goed vertegenwoordigd is in de Kankeratlas. 

Dordrecht en drie andere gemeenten in de buurt van de fabriek spanden daarom een civiele rechtszaak aan om Chemours aansprakelijk te stellen voor de geleden schade. Het bedrijf probeerde daar vervolgens onderuit te komen door heimelijk een schikkingsvoorstel te doen: in ruil voor een paar miljoen zouden de gemeenten af moeten zien van de rechtszaak, en ook in de toekomst geen zaken meer mogen aanspannen. 

De notulen van de besloten vergadering die daarover werd gehouden werden gelekt door Ruben Schilt (22), die daar als commissielid voor de PvdA bij aanwezig was. We spraken hem over het belang van klokkenluiden, de zin en onzin van geheimhouding en het ter verantwoording roepen van de politiek. 

VICE: Wat deed je beslissen om klokkenluider te worden?
Ruben Schilt: In Dordrecht heb je een heel groot chemiebedrijf genaamd Chemours, voorheen DuPont, en het is gebleken dat hun productieprocessen vervuilend zijn voor de omgeving. Eerst was nog niet duidelijk of dat ook gold voor hun fabriek in Dordrecht, maar in 2016 kwam het eigenlijk zonder twijfel vast te staan dat die vervuiling hier ook gebeurde. Heel Dordrecht weet dus dat Chemours fout zit en dat ze met opzet de stad aan het vergiftigen waren – en daarmee ook de rest van Nederland. Daarom bracht de politiek naar buiten: wij zijn ook tegen Chemours, we hebben een rechtszaak tegen ze aangespannen om ons gelijk te halen over het feit dat Chemours de boel heeft opgelicht. 

Toen kreeg ik plots, vanuit mijn positie als gemeenteraadslid, geheime stukken voor me waarin stond dat er misschien een schikkingsvoorstel kon komen over de rechtszaak tussen Chemours en de gemeente, waardoor er geen uitspraak zou komen. Ook zou de gemeente dan niet meer verder kunnen procederen, want de schikking zou dat weerhouden. In plaats daarvan zou de gemeente een zak geld krijgen en zou alles in het verleden gelaten worden. 

Dus dan zou Chemours ermee weg komen?
Ja. En los daarvan: voor mij leek het ook op een manier waarop de politiek zou kunnen zorgen dat ook zij niet verantwoordelijk gehouden konden worden. Daarom besloot ik de stukken naar de media te brengen, als klokkenluider. Ik dacht: de aandacht moet hierop worden gevestigd, omdat ik zelf niet de afweging kon maken of het nou wel of niet terecht was wat er werd besloten. 

Wat is klokkenluiden eigenlijk?
Klokkenluiden houdt in dat je informatie tegenkomt en besluit dat die informatie meer aandacht moet krijgen. Dat is heel breed: het kan gaan om geheime informatie, maar ook informatie die gewoon heel slecht bekend is, zonder dat er per se geheimhouding op zit. Je kan dat dan op verschillende manieren openbaar maken: via social media, je eigen kanaal, of de media opzoeken. 

Wat was het risico? 
In mijn positie is het risico officieel een jaar celstraf. Als politicus zweer je een eed, die je verbreekt als je stukken lekt. Die afweging had ik dan ook gemaakt van tevoren. Voor andere klokkenluiders kunnen de consequenties minder groot zijn, dat kan per geval, per positie en per onderwerp verschillen. Als je iets lekt wat expres geheim gehouden werd door de organisatie waarvoor je werkt, is de kans groot dat je je functie verliest, want je hebt het vertrouwen geschonden. Dus ook je maatschappelijke positie en de goede band met je collega’s kunnen op het spel staan. 

Zou je het nog een keer doen? 
Stel dat er helemaal geen verandering komt, dan zou ik weer hetzelfde doen. Maar wel met dezelfde overwegingen – niet dat ik elk stuk zomaar naar buiten gooi. Je moet ook weten dat ik niet het eerste geheime stuk dat ik tegenkwam meteen heb doorgestuurd. Ik heb zeker twintig andere geheime stukken gezien waarvan ik best wel kon redeneren waarom die geheimhouding erop stond. 

Wat hoopte je eigenlijk te bereiken?
Het belangrijkste vond ik om te laten zien hoe grootkapitaal, zoals Chemours, machtsmiddelen heeft om het bestuur te beïnvloeden. En daarbij wilde ik ook laten zien aan de politiek dat dit niet de manier is om daarmee om te gaan.

Als bestuurder, die dus de mogelijkheid heeft om zo’n schikking wel of niet te accepteren, moet je ook rekening houden met wat de rest van de bevolking vindt. Je moet je besluit niet baseren op wat het beste is voor de gemeente, maar op wat het beste is voor de inwoners van de gemeente. En daarvoor moet je ook luisteren naar wat zij vinden. 

Worden klokkenluiders goed beschermd in Nederland?
Nee, er is nog geen goed beschermingsrecht voor klokkenluiders. En voor politici is de straf dus ook echt heel zwaar. Daardoor zie je dat veel schandalen in de politiek pas heel laat naar boven komen, omdat er niet op tijd aan bel getrokken kan worden. Want wanneer je naar buiten komt, ben je eigenlijk gewoon je functie kwijt. 

Zou het makkelijker moeten worden, volgens jou?
Nou, er zou vooral meer duidelijkheid moeten komen over wanneer een stuk wel of niet geheim moet blijven. Je ziet nu dat er vaak alles in een stuk maar gewoon wordt weggelakt, omdat er bijvoorbeeld persoonlijke afwegingen van een bestuurder instaan, die op zo'n moment niet openbaar mogen zijn. Ik vind dat niet terecht, want in principe zie je dat heel veel besluitvorming niet transparant is. Daardoor heb je geen enkel zicht op hoe zo'n besluit tot stand komt, je kan alleen het einde van een politiek proces toetsen. Je ziet dat heel veel mensen op dit moment de politiek niet echt meer vertrouwen. Als dat de status quo is, vind ik het de taak van de politiek om dat vertrouwen terug te winnen. Als er iets ongemakkelijks gebeurt, dan is het belangrijk om met transparantie en openheid uitleg te geven, zodat je als burger snapt hoe zoiets ontstaat.