De lucht in Skopje is supersmerig, maar er wordt niets aan gedaan

Met een strenge blik in zijn ogen staarde Toni Nikoesjevski naar de twee oude vuilniswagens die de heuvel op kwamen rijden richting de stortplaats Drisla, waar ze hun dagelijkse lading afval zouden lozen. Langs de weg lag niets anders dan rotzooi: van flessen en blikjes tot plastic zakken en gebruikte luiers.

Nikoesjevski is een van de pakweg honderd milieuactivisten die op een ochtend in februari 2019 bij elkaar kwamen, op een van de grootste vuilnisbelten van Europa. Ze wilden de gevaarlijk lage veiligheidsnormen, het gebrek aan transparantie van de directie en de vervuiling die het veroorzaakt in Skopje aan de kaak stellen.

“We eisen dat de manier waarop hier met afval wordt omgegaan direct verandert,” vertelde Nikoesjevski aan de aanwezige verslaggevers. “Drisla is een van de grootste vervuilers van het land.”

Twee weken eerder werd er in de Noord-Macedonische hoofdstad een luchtkwaliteit gemeten die 8,6 keer ongezonder was dan de wereldwijde veiligheidsnormen, waarmee het zowel New Delhi in India als Dhaka in Bangladesh inhaalde op de ranglijst van meest vervuilde steden ter wereld.

Terwijl de luchtvervuiling in Europa over het algemeen sterk afnam vanwege de coronamaatregelen, ging Noord-Macedonië meerdere keren over de schreef. De ernstige luchtvervuiling – waar vorig jaar 3580 mensen aan overleden – is op zichzelf al gevaarlijk, maar wetenschappers aan de T.H. Chan School of Public Health van de Harvard Universiteit hebben het ook in verband gebracht met het hoge aantal coronabesmettingen- en doden. Al is het sterftecijfer van 4,2 procent niet zwaar bovengemiddeld voor de regio.

De afgelopen drie decennia heeft Noord-Macedonië niet alleen met de luchtvervuiling geworsteld, maar ook met de uitdagingen die bij het trage en soms pijnlijke democratiseringsproces komen kijken. Nadat de Sovjet-Unie in 1991 uiteenviel, splitste de voormalige deelstaat zich af van Joegoslavië en werd het onafhankelijk onder de naam Macedonië – het voorvoegsel ‘Noord’ kwam erbij na een geschil in 2019 met Griekenland, dat een regio heeft met dezelfde naam. Terwijl het land nog zijn plek probeerde te vinden, had de regering niet genoeg capaciteit of middelen om een duurzaam beleid te hanteren, waardoor veel openbare instellingen zoals Drisla grotendeels genegeerd werden.

Drisla, 77 hectare groot, is de enige officieel gereguleerde stortplaats in Noord-Macedonië – van de 3000 Noord-Macedonische vuilnisbelten is het dus de enige waar toezicht wordt gehouden.

Sasjo Todorovski, de uitvoerend manager van Drisla die al bij de stortplaats betrokken is sinds de opening in 1994, is trots op zijn werk. “Onthoud dat we nog steeds de enige van Noord-Macedonië zijn die een geautomatiseerde manier van afvalverwerken hebben,” zegt hij.

Werknemers gooien het afval op een hoop, maken het compact en bedekken het met klei om te voorkomen dat er verontreinigende stoffen vrijkomen en om de geur te maskeren. Disla verwerkt de gevaarlijkste materialen van het land, en ook zeker de helft van al het medische afval.

De manier waarop Drisla omgaat met dit gevaarlijke afval heeft tot veel ophef geleid. Werknemers verzamelen afval als injectiespuiten, pillen die over datum zijn en gebruikte handschoenen in afgesloten zakken, die in kleine stukjes worden gesneden en vervolgens in de verbrandingsoven -een afdankertje van de Britse regering- worden gegooid. De oven, die in 2001 als humanitaire hulp werd gegeven, is erg vervuilend en overtreed de EU-normen. Met extra onderdelen zou de machine duurzamer gemaakt kunnen worden, maar dat kon Noord-Macedonië niet betalen.

De verbrandingsoven bracht problemen met zich mee, maar het was nog altijd beter dan wat ze ervoor hadden: giftig afval werd gewoon midden op de stortplaats in brand gestoken. Dijana Veljanoska, verantwoordelijk voor het personeel van Drisla, geeft toe dat er tekortkomingen zijn. “Het voldeed niet aan de milieunormen,” zegt ze. “Maar het was het beste wat we konden doen.”

In de afgelopen dertig jaar is Drisla overeind gebleven, maar het functioneerde niet goed. Toen de verbrandingsoven kwam, werd het beheerd door de gemeente, maar de stad bleek er weinig raad mee te weten: zelfs zoiets basaals als afval scheiden in vast, organisch of recyclebaar wilde niet lukken. Er was “helemaal geen standaard of wat dan ook”, zegt Veljanovska.

In de jaren die volgden vonden er meerdere hervormingen plaats bij Drisla. In 2009 was het een succesvol en zelfvoorzienend privaat bedrijf, toen er een voorstel kwam vanuit een project van de Wereldbank om deel uit te gaan maken van een privaat-publieke samenwerking: een internationaal afvalbeheerbedrijf zou 80 procent van de aandelen beheren en regelmatige investeringen garanderen, terwijl de gemeente de overige 20 procent zou krijgen en institutioneel toezicht zou houden.

Maar wat het begin moest zijn van een gestroomlijnder en milieuvriendelijker bedrijf, werd precies het tegenovergestelde. Drisla werd beheerd door FCL Ambiente, een onbekend bedrijf uit Italië, dat verkozen werd boven Scholz AG uit Duitsland en Austria Abfall Service uit Oostenrijk. Balkan Insight kwam er later achter dat FCL Ambiente pas drie dagen voor de biedingstermijn was opgericht, terwijl alle kandidaten eigenlijk moesten kunnen aantonen dat ze een jaarlijkse winst van minstens 18 miljoen euro boeken en in de vorige vijf jaar een omzet van minstens 230 miljoen hadden behaald. Er ontstond een juridische strijd, omdat men zich afvroeg of er sprake was van onregelmatigheden en vals spel. In de jaren daarop werd dit als excuus gebruikt voor het feit dat FCL Ambiente er niet in slaagde om 73 miljoen euro te investeren, zoals wel overeen was gekomen in het contract.

De juridische problemen vormden een kentering voor Noord-Macedonië. In de winter van 2014 werd er flink voor het milieu gedemonstreerd, en ontstond er een landelijke discussie over luchtvervuiling. Gorjan Jovanovski, de software-engineer die app AirCare bedacht waarmee je de luchtkwaliteit kunt monitoren, geeft toe dat hij zich destijds ook niet eens realiseerde dat de vervuiling zo erg was. “We dachten dat het de geur van de winter was,” zegt hij. “We hadden niet door dat die smog-geur betekende dat de lucht zo verontreinigd was.”

De specifieke geur die in Skopje hangt, van as en chemicaliën, is in feite fijnstof: gevaarlijke, microscopisch kleine vaste of vloeibare deeltjes die in de lucht zweven. Het is dan wel klein, maar per massa loodzwaar. Als in de wintermaanden de warme lucht opstijgt, wordt de koudere, zwaardere lucht dieper in de vallei gedrukt, waardoor het fijnstof zich daar ophoopt en er een dikke laag stof ontstaat.

De steile bergen in Noord-Macedonië zorgen ervoor dat de omstandigheden hier optimaal voor zijn: de windvlagen die de vervuilende deeltjes normaal gesproken zouden verdrijven kunnen er amper bij. Alleen warmer en regenachtig lenteweer kan daar iets tegen doen.

Volgens het Europees Milieuagentschap is luchtvervuiling een van de grootste gezondheidsrisico’s van deze tijd, aangezien fijnstof slecht is voor het immuunsysteem en bestaande aandoeningen zoals astma en hoge bloeddruk verergert.

Petre Nikolovski is een van de vele Noord-Macedoniërs wiens gezondheid sterk achteruit is gegaan vanwege de vervuilde lucht. Hij is nu met pensioen, maar bracht een groot deel van zijn werkende leven als elektrotechnicus door op plekken die zwaar vervuild waren en waar amper toezicht werd gehouden. Eind jaren negentig reed hij per ongeluk met zijn familie door een wolk van giftig chloorgas, nadat er vlak bij zijn huis een sanitaire installatie was ontploft. Zijn longen functioneerden al niet heel goed, maar hierna is het nog stukken erger geworden.

“Mijn ademhaling is heel zwaar nu,” zegt hij. “Soms voelt het alsof ik op het punt sta te exploderen. Dat doet niet alleen pijn, maar ik raak er ook van in paniek.” Nikolovski woont nu in een buitenwijk van Skopje, waar hij hoopte dat de concentratie fijnstof een stuk lager zou zijn. Maar de afgelopen jaren is de grijze smog ook daar overal te zien.

De EU en de Wereldgezondheidsorganisatie hanteren allebei wettelijke normen voor fijnstof. Maar alle 18 aftandse meetstations hebben die de afgelopen jaren flink overtroffen.

Jani Makradoeli, de plaatsvervangend minister voor Milieu en Ruimtelijke Planning, steunt het plan van de regering om vooral mogelijke vervuilers te identificeren en uit de weg te ruimen, in plaats van te investeren in een nieuw monitorsysteem. “We richten ons op de bron van de vervuiling,” zegt Makradoeli. “En volgens onze informatie gaat dat om huishoudelijke verwarming. Daar moeten we naar oplossingen zoeken.”

Huishoudelijke verwarming behoort inderdaad, net als uitlaatgassen van voertuigen, tot de belangrijkste oorzaken van de luchtverontreiniging. Duurzame verwarmingen en een nieuwe auto’s zijn voor de meeste mensen namelijk onbetaalbaar, aangezien het gemiddelde maandsalaris op nog niet eens 400 euro uitkomt.

Het grootste probleem is dat de gegevens over luchtvervuiling zelf ook niet brandschoon zijn. Het land kreeg in 1998 zijn eerste luchtmeetysteem, en veel van de instrumenten van toen zijn nog steeds in gebruik. De oude technologie is moeilijk te onderhouden en wordt vaak maar een paar maanden achter elkaar gebruikt. Als het systeem niet vervangen wordt en zo onregelmatig actief blijft zijn, kan Noord-Macedonië eigenlijk ook niet nauwkeurig in kaart brengen hoe verontreinigd de lucht is.

Bovendien is het ministerie nog steeds de enige geaccrediteerde instantie, waardoor het Europees Milieuagentschap en de Wereldgezondheidsorganisatie voor hun rapporten afhankelijk zijn van hun cijfers.

Zelfs Jovanovski is voor zijn app afhankelijk van overheidsgegevens. “Ook als de huishoudelijke verwarmingen en oude auto’s wel tot veel vervuiling leiden, kan die bijdrage echt niet zo groot zijn,” zegt hij. “Het grote probleem is dat de echte luchtvervuilers worden genegeerd. Ze leven in een wereld waarin data niet bestaat.”

Makdradoeli geeft toe dat de meetstations een probleem vormen, en dat ze zo snel mogelijk hersteld zullen worden waar dat mogelijk is. Wel zegt hij dat er veel meer geld nodig is om de volledige systematische hervorming waar de milieuactivisten om vragen door te voeren. “De eisen van de activisten staan in feite ook al in documenten van het ministerie, maar dan in een andere vorm,” zegt hij. “Niemand zegt dat het slechte plannen zijn, maar het is simpelweg te duur.”

Net zoals het landelijke meetsysteem, is dat van Drisla ook niet fulltime actief. Volgens Veljanoska zou dat onmogelijk zijn. “Dat is veel te duur, laten we onszelf niet voor de gek houden,” zegt ze.

Het grote probleem komt dus vooral neer op geldgebrek. “In arme landen als Noord-Macedonië is het heel moeilijk om voor het milieu te vechten,” zegt Makradoeli. “We zouden als land samen moeten komen en ons afvragen: hoe gaat Noord-Macedonië zichzelf in de toekomst van energie voorzien? Hoe gaan we een balans vinden tussen economische groei en de bescherming van het milieu?”

Die balans is erg lastig te vinden. Volgens het Akkoord van Parijs moeten regeringen van ontwikkelingslanden vooral uitspreken dat ze in transitie zullen gaan – dat is voor Makradoeli een van de belangrijkste dingen van zijn baan. En omdat een transitie naar duurzamere manieren van leven ten koste van banen kunnen gaan, zegt hij, moet die verandering wel op een strategische manier plaatsvinden.

Drisla heeft op het moment niet de capaciteit om het afval om te zetten in energie. Maar Makradoeli en Nikoesjevski zijn ervan overtuigd dat ze het juiste pad zijn ingeslagen. Voor een volledige hervorming zou veel meer transparantie, investeringen en toewijding van staatsinstellingen, activisten en burgers nodig zijn.

Zowel Drisla als Noord-Macedonië an sich hebben de afgelopen maanden aanzienlijke vooruitgang geboekt. In januari ontbond Drisla eindelijk het contract met zijn Italiaanse partner en in juni nam het afscheid van de verbrandingsoven. In plaats daarvan schafte het een nieuwe sterilisator aan die de verwerking van medisch afval in betere banen moet leiden. En in maart, na drie decennia aan onzekerheid, werd het land officieel het dertigste lid van de NAVO en ontving het een uitnodiging om te praten over toetreding tot de EU.

“Als we tot de EU kunnen toetreden zou dat ons enorm helpen,” zegt Makradoeli. “Dan zouden de normen omhoog kunnen gaan. Niemand zegt dat we niet weten wat er moet gebeuren, of dat we het niet willen. Het kost gewoon geld. Ik ben optimistisch dat onze samenleving compleet zal veranderen als we bij de EU komen. Dan zal er geen excuus meer zijn. Alleen nog een hoop werk te verrichten.”

Jana Cholakovska is een freelance journalist die in New York woont en gespecialiseerd is in klimaat, politiek en Oost-Europa.