Ο Ρατσισμός Κρύβεται Ακόμη και Μέσα σε Φαινομενικά Αντιρατσιστικά Κείμενα

«Δεν είμαι ρατσιστής αλλά…». Πόσες φορές έχουμε ακούσει αυτήν τη φράση σε παρέες, οικογενειακά τραπέζια, βραδινές εξόδους κ.λπ; Το πιθανότερο μάλιστα είναι ότι οι άνθρωποι που χρησιμοποιούν αυτό το disclaimer, το πιστεύουν πράγματι μέσα τους ότι δεν είναι ρατσιστές. Όπως φαίνεται όμως, δεν είναι καθόλου σπάνιο να βρίσκεις ρατσιστικά στοιχεία σε κείμενα που διαπνέονται από ένα κατά τα άλλα ανθρωπιστικό και αντιρατσιστικό πνεύμα.

Ο Αργύρης Αρχάκης είναι Καθηγητής Κοινωνιογλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών, συγγραφέας του βιβλίου «Από τον Εθνικό στον μετα-εθνικό λόγο» και ο επιστημονικός υπεύθυνος του TRACE. Τι είναι το TRACE; Ένα ερευνητικό πρόγραμμα που ουσιαστικά εντοπίζει ρατσιστικές αντιλήψεις σε κείμενα που φαινομενικά τουλάχιστον είναι αντιρατσιστικά.

Η ερευνητική ομάδα του TRACE έχει μεταξύ πολλών άλλων διαμορφώσει μάλιστα μία ψηφιακή βάση wiki, στην οποία εγκατέστησε ένα σώμα αντιρατσιστικών κειμένων, ανοιχτή στο κοινό. Εκεί εντοπίζονται ρατσιστικές αντιλήψεις, οι οποίες επισημαίνονται σε ειδική σχάρα κάτω από κάθε κείμενο.  Απώτερος σκοπός είναι να εντοπιστούν και να αναδειχθούν αυτά τα υπόρρητα στοιχεία που αναπαράγουν τον ρατσισμό και τις διακρίσεις με έναν λιγότερο εμφανή τρόπο.

Το ζήτημα αυτού του είδους ρατσισμού γίνεται ιδιαίτερα σημαντικό σε μία εποχή που ενδεχομένως θεωρούμε ότι διάφορες εκφάνσεις του σκληρού ρατσισμού ανήκουν στο παρελθόν ή αναζωπυρώνονται από μειοψηφικές ακραίες ομάδες που σίγουρα δεν είναι mainstream. Μπορεί όμως τα πράγματα να μην είναι ακριβώς έτσι.

VICE: Ρατσισμός στον αντιρατσιστικό λόγο. Δεν υπάρχει μία αντίφαση εδώ; 
Αργύρης Αρχάκης: Πολύ σωστά. Ωστόσο, πρόκειται για μια αντίφαση που φαίνεται να μην τη συνειδητοποιούμε, να διαφεύγει της προσοχής μας, διότι ο ρατσισμός που κυκλοφορεί στα αντιρατσιστικά κείμενα δεν έχει ακραία και «σκληρά» χαρακτηριστικά. Συνήθως, δεν αναφέρεται στον αποκλεισμό και τον εξοβελισμό των διαφορετικών Άλλων. Αντίθετα, γίνεται λόγος για την ανοχή, την αποδοχή, την ένταξή τους, υπό τον όρο, ωστόσο, της αδρανοποίησής τους και τελικά της αφομοίωσής τους: Να γίνουν ίδιοι με εμάς. Έτσι, τα θύματα αυτού του ρατσισμού μπορεί να μην εκδιώκονται, αλλά η διαφορετικότητά τους σε κάθε περίπτωση απαξιώνεται.

Μπορείτε να μας φέρετε ένα χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα; 
Στην ψηφιακή βάση του TRACE μπορούμε να βρούμε πολλά κείμενα ρευστού ρατσισμού, όπως τα ονομάζουμε. Δηλαδή, αντιρατσιστικά κείμενα στα οποία εμφανίζονται ρατσιστικές απόψεις κυρίως αφομοιωτικών αποχρώσεων. Μπορώ να δώσω ένα χαρακτηριστικό, νομίζω, παράδειγμα από άρθρο της κ. Άννας Διαμαντοπούλου, προβεβλημένης πρώην Υπουργίνας Παιδείας με ιδιαίτερη απήχηση στον προοδευτικό δημοκρατικό χώρο.

Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Καθημερινή στις 10.11.2019 με τίτλο Φρεγάτες και θρανία – Ανάσχεση και ενσωμάτωση. Μεταξύ άλλων, η κ. Διαμαντοπούλου σημειώνει: «Πρέπει να προσφέρουμε στα παιδιά των προσφύγων και, κυρίως, στα ασυνόδευτα προσφυγόπουλα, τη δυνατότητα να ενταχθούν άμεσα στο εκπαιδευτικό σύστημα, να μάθουν τη γλώσσα. Όσα ξεκινήσουν από τα θρανία αύριο θα είναι και Έλληνες, όσα χαθούν στους δρόμους θα είναι οι αυριανοί εχθροί». Χωρίς καν τη συνδρομή γλωσσολογικών εργαλείων εδώ, είναι, νομίζω, ευδιάκριτη στο κείμενο αυτό η πρόταση αποδοχής των Άλλων υπό τον όρο της πλήρους αφομοίωσής τους. Και αυτή η στάση εντοπίζεται σε ένα κείμενο με γενικότερη ανθρωπιστική και αντιρατσιστική τοποθέτηση. 

Θα μας πείτε πιο συγκεκριμένα τι σημαίνει ο όρος ρευστός ρατσισμός; 
Μπορώ καταρχάς να επισημάνω ότι ο ρευστός ρατσισμός λειτουργεί μέσα από αμφισημίες. Αναδύεται δηλαδή μέσα από τη συνύπαρξη ρατσιστικών και αντιρατσιστικών ιδεών, θέσεων και προθέσεων στα ίδια κείμενα. Και θα ήθελα να υπογραμμίσω ότι δεν πρέπει να θεωρούμε τον ρευστό ρατσισμό απλώς ένα μετριασμένο κατάλοιπο ρατσισμού. Ούτε πρέπει να θεωρούμε ότι στο σύγχρονο κόσμο οι περισσότεροι δημοκρατικοί άνθρωποι έχουμε καταδικάσει και αποκηρύξει τον ρατσισμό και απλώς μας έχει απομείνει ένα υπόλειμμά του, ο ρευστός ρατσισμός, το οποίο θα βρούμε τρόπο να το αντιμετωπίσουμε.

Ο ρευστός ρατσισμός, εξαιτίας ακριβώς των αμφισημιών που προϋποθέτει και προωθεί, αποδυναμώνει τις άμυνές μας ενάντια στις ρατσιστικές διακρίσεις. Οι αναλύσεις μας, δείχνουν ότι μάλλον δεν βρισκόμαστε προς το τέλος του ρατσιστικού φαινομένου (παρά τις αναζωπυρώσεις του), αλλά ότι οι ρευστές μεταμορφώσεις και οι συχνά αόρατες διακρίσεις του ρατσισμού είναι χωρίς τέλος.

VICE Video: Γκολ στον Ρατσισμό

Στην Ελλάδα οι άνθρωποι που υφίστανται ρατσιστικές διακρίσεις έχουν λόγο πάνω στο τι πρέπει να θεωρείται ρατσιστικό και τι όχι, ή είναι μία συζήτηση που κάνουν μεταξύ τους λευκοί Έλληνες; 
Σαφώς και πρέπει να έχουν λόγο οι άνθρωποι που υφίστανται ρατσιστικές διακρίσεις. Ο λόγος των μεταναστών εμφανίζεται συχνά στις αντιρατσιστικές καμπάνιες που οργανώνουν ανθρωπιστικές, μη κυβερνητικές οργανώσεις. Εκεί, ωστόσο, συνήθως παρουσιάζονται οι ιστορίες «ιδανικών» μεταναστών. Δηλαδή, δίνεται βήμα σε επιλεγμένους μετανάστες για να καταθέσουν στις ιστορίες τους, τις δυσκολίες που συνάντησαν στο ταξίδι από τον τόπο προέλευσης στον τόπο υποδοχής και το «κατόρθωμα» της επιτυχούς προσαρμογής και ένταξης στην κοινωνία του τόπου υποδοχής. 

Οι ιστορίες αυτές, οι οποίες ενδεχομένως γίνονται και αντικείμενο επιμέλειας από όσους είναι υπεύθυνοι για τη δημοσίευσή τους, μεταξύ άλλων, λειτουργούν ως πρότυπο, ως υπόδειγμα, αλλά και ως υπόδειξη στους διαφορετικούς Άλλους για το πώς να μεταλλαχθούν σε ‘κατάλληλους Άλλους. Ως υπόδειξη, δηλαδή, στους διαφορετικούς Άλλους που βρίσκονται σε καθεστώς ανοχής στην πλειονοτική κοινωνία για το πώς πρέπει να συμπεριφέρονται ώστε ενδεχομένως να ενταχθούν σε αυτήν. Κι αυτό που κυρίως προκύπτει ότι πρέπει να κάνουν είναι τόσο να επιδιώξουν όσο και να προβάλουν την αφομοίωσή τους σύμφωνα με το πρότυπο του ευγνώμονα, συντονισμένου με το αξιακό πλαίσιο της πλειονοτικής κοινωνίας, «ιδανικού» Άλλου.

Οι αναλύσεις μας επισημαίνουν ότι οι περισσότερο ή λιγότερο επιμελημμένες αφηγήσεις στις καμπάνιες των ανθρωπιστικών, μη κυβερνητικών οργανώσεων αναδεικνύουν όχι μόνο τον ρευστό ρατσισμό, αλλά και τον εσωτερικευμένο ρατσισμό, δηλαδή την αποδοχή και εσωτερίκευση των πλειονοτικών ρατσιστικών αξιών εκ μέρους των μεταναστών-προσφύγων, προκειμένου να γίνουν αποδεκτοί και να λειτουργήσουν αποτελεσματικά μέσα σε μια κοινωνία όπως η ελληνική.

Ως εκ τούτου, το τι θεωρείται ρατσιστικό και τι όχι καταλήγει συχνά να αποτελεί αντικείμενο συζήτησης και διαχείρισης κατεξοχήν των λευκών, χριστιανών πλειονοτικών Ελλήνων. Και αυτό καθορίζεται στο πλαίσιο ενός εθνικού ομογενοποιητικού λόγου το οποίο, άμεσα ή έμμεσα, υποστηρίζουν και οι ανθρωπιστικές, μη κυβερνητικές οργανώσεις που προωθούν, κατά τα άλλα, τον λόγο των μεταναστών-προσφύγων.

Μιλάμε για έναν ρατσισμό που είναι συνειδητά συγκεκαλυμμένος πίσω από έναν δήθεν αντιρατσιστικό λόγο ή για στοιχεία που δεν είναι στιγματισμένα ως ρατσιστικά;
Το ερώτημα αυτό είναι πολύ εύστοχο, αλλά δύσκολο. Για να απαντήσω πόσο συνειδητά συγκεκαλυμμένος είναι ο ρατσισμός μέσα σε αντιρατσιστικά κείμενα χρειάζονται ευρύτερες εθνογραφικές έρευνες (πέρα από τις κριτικές αναλύσεις των κειμένων που επιχειρήσαμε) οι οποίες θα λάβουν υπόψη τους τις ταυτότητες των εμπλεκομένων κατά την (ανα)παραγωγή και πρόσληψη των συγκεκριμένων κειμένων.

Θα μπορούσα, ωστόσο, να επισημάνω ότι, πέρα από το πόσο στρατηγικά και συνειδητά μεταδίδεται ο ρατσισμός, έστω και με το προκάλυμμα ενός αντιρατσιστικού λόγου, το κρίσιμο ζήτημα είναι εντέλει το τι φέρνει μαζί του ο παραγόμενος ρευστός ρατσισμός. Και εδώ καταλυτικό ρόλο παίζουν εκείνα τα γλωσσικά μέσα τα οποία, χωρίς να είναι στιγματισμένα ως ρατσιστικά όπως σωστά λέτε, (ανα)παράγουν τον ρατσισμό με αδιόρατο, αλλά αποτελεσματικό τρόπο εντός των αντιρατσιστικών κειμένων.

Σύμφωνα με τις μελέτες που έχουμε εκπονήσει, οι μετανάστες και οι πρόσφυγες συχνά αναπαριστάνονται με γενικευτικό τρόπο, με τη χρήση ποσοτικών στοιχείων, με μεταφορικές συλλήψεις που αφαιρούν την ανθρώπινη ιδιότητα και τους παρουσιάζουν σαν ζώα, φυτά ή φυσικά φαινόμενα. Αναπαριστάνονται επίσης με πολύ περιορισμένη πρωτοβουλία και δράση, ποτέ ως ελίτ, σχεδόν αποκλειστικά ως αδύναμοι/ες, ευάλωτοι και πάσχοντες, πρόθυμοι να δεχτούν τη φιλάνθρωπη βοήθεια των ισχυρών, πρόθυμοι εντέλει να αποδεχτούν το κυρίαρχο αξιακό πλαίσιο, να το εσωτερικεύσουν, και πλήρως αφομοιωμένοι να ενταχθούν στην πλειονοτική κοινωνία, με τρόπο ανώδυνο για αυτήν.

Τώρα που ο φαινομενικά αντιρατσιστικός λόγος έχει γίνει mainstream, γίνεται ακόμη σημαντικότερη η χαρτογράφηση αυτού του ρευστού ρατσισμού;
Με βάση αυτήν τη σύντομη περιγραφή των αναπαραστάσεων των μεταναστών, νομίζω ότι γίνεται κατανοητό πόσο αναγκαία είναι η συστηματική χαρτογράφηση εκείνων των τρόπων και των γλωσσικών μέσων που δίνουν στον ρατσισμό πρόσβαση σε αντιρατσιστικά κείμενα, σε μια εποχή μάλιστα που ο προοδευτισμός και ο αντιρατσισμός είναι ιδιαίτερα διαδεδομένοι και αποδεκτοί, αλλά μάλλον μόνο κατ’ όνομα. Η χαρτογράφηση αυτή θα μας δώσει τη δυνατότητα να διαμορφώσουμε εργαλειοθήκες για τον εντοπισμό του ρευστού ρατσισμού και τον κριτικό αναστοχασμό πάνω σε αυτόν, στο πλαίσιο εκπαιδευτικών και άλλων κοινωνικών παρεμβάσεων.

Θα μας πείτε και δύο λόγια για το TRACE; Πώς γεννήθηκε και ποιοι είναι οι στόχοι του;
Ο τίτλος TRACE του ερευνητικού μας προγράμματος αποτελεί ακρώνυμο από τον αγγλικό τίτλο του ερευνητικού μας προγράμματος Tracing Racism in Anti-raCist discoursΕ (Ανιχνεύοντας τον ρατσισμό στον αντιρατσιστικό λόγο). Το πρόγραμμα TRACE, του οποίου έχω την επιστημονική ευθύνη, απέσπασε χρηματοδότηση από το Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας & Καινοτομίας (ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ). Η ιδέα της κοινωνιογλωσσολογικής διερεύνησης του ρευστού ρατσισμού σε αντιρατσιστικά κείμενα γεννήθηκε, όπως όλα τα ωραία πράγματα, μέσα από μία μεγάλη παρέα ανθρώπων με συγκλίνοντα ερευνητικά ενδιαφέροντα ως προς την κριτική ανάλυση κειμένων. Οι 15 συνεργάτες/ιδές μου προέρχονται από πολλά διαφορετικά πανεπιστήμια της Ελλάδας και του εξωτερικού.

Έχουμε συμμετάσχει και/ή οργάνωσει  πολλά συνέδρια στην Ελλάδα και το εξωτερικό, έχουμε δώσει ομιλίες σε πολλά πανεπιστήμια της Ελλάδας και του εξωτερικού, έχουμε δημοσιεύσει άρθρα σε διεθνή περιοδικά δοκιμάζοντας, ελέγχοντας και διαδίδοντας τις αναλύσεις μας σε σχέση με τον ρευστό ρατσισμό και το σώμα αντιρατσιστικών κειμένων στο οποίο αναφέρθηκα πιο πάνω. Επιπλέον, έχουν εκπονηθεί ή εκπονούνται διατριβές, μεταπτυχιακές ή διδακτορικές, γύρω από τα θέματα αυτά. Παράλληλα, μας ενδιαφέρει η διάδοση των ευρημάτων μας στην εκπαιδευτική κοινότητα και, ως εκ τούτου, οργανώνουμε επιμορφωτικά σεμινάρια εκπαιδευτικών.

Πολύ σύντομα, την άνοιξη του 2023, θα κυκλοφορήσει ένας συλλογικός τόμος από τις εκδόσεις ΠΕΔΙΟ με τίτλο Ιχνηλατώντας τη Διείσδυση του Ρατσισμού στον Αντιρατσιστικό Λόγο: Μελέτες για τον Ρευστό Ρατσισμό, ενώ ετοιμάζουμε και αντίστοιχη έκδοση σε διεθνή εκδοτικό οίκο. Οι τόμοι αυτοί περιέχουν πολλές μελέτες περίπτωσης που αναλύουν διεξοδικά και σε βάθος ποικίλα φαινόμενα ρευστού ρατσισμού, στα οποία αναφέρθηκα συνοπτικά και επιγραμματικά παραπάνω. Ελπίζω και προσπαθώ  τα πορίσματα της έρευνας και των δράσεών μας να μην περιοριστούν στην ακαδημαϊκή κοινότητα, αλλά να ευαισθητοποιήσουν και να ενεργοποιήσουν κάποια τμήματα της κοινωνίας μας.

Aκολουθήστε τον Νίκο Σταματίνη στο Instagram.

Περισσότερα από το VICE

Ο Ψυχίατρος που Δουλεύει στη Μεγαλύτερη Φυλακή της Νότιας Ασίας

«Με Έβαζε στα Πόδια του και με Έπιανε στα Μπούτια» - Γυναίκες Θυμούνται την Πρώτη Σεξουαλική Παρενόχληση

Γιατί Αποκαλούμε «Μαϊμού» τις Απομιμήσεις Γνωστών Προϊόντων;

Ακολουθήστε το VICE σε Facebook, Instagram και Twitter.