«Οι Αποφυλακισμένοι Βρίσκονται στο Κενό» - Τα Μέτρα για την Επανένταξη των Πρώην Κρατουμένων Δεν Επαρκούν

«Όταν αποφυλακίστηκα, ήμουν επί ξύλου κρεμάμενη, έπρεπε κάπου να σταθεροποιηθώ. Το θέμα είναι να μην ξαναμπείς μέσα. Οι περισσότερες γυναίκες που συνάντησα μπαινόβγαιναν στις φυλακές για πολλά χρόνια, από μικρές. Είναι να μην κάνεις την αρχή. Εγώ δεν θα χαραμίσω έτσι τα χρόνια μου. Θέλω να βρω μια δουλειά, προσπαθώ να έχω το μυαλό μου στο κεφάλι μου. Έκανα ένα λάθος και το πλήρωσα με τον εγκλεισμό μου».

Η Αναστασία, 43 ετών σήμερα αποφυλακίστηκε τον Μάιο του 2022. Τη συνάντησα λίγες μέρες μετά στον ξενώνα του Δικτύου Στήριξης Φυλακισμένων και Αποφυλακισμένων Γυναικών που διαμένει προσωρινά, στο κέντρο της Αθήνας. Ο άνθρωπος που βγαίνει από τη φυλακή τις περισσότερες φορές βρίσκεται στο κενό και δεν ξέρει σε τι να επιστρέψει. Η πραγματικότητα που γνώριζε δεν υπάρχει πια.

 Πολλές φορές μάλιστα, οι κρατούμενοι αποφυλακίζονται Παρασκευή απόγευμα και το πρώτο βράδυ θα το περάσουν στον δρόμο. Ένας από τους ανθρώπους με τη μεγαλύτερη εμπειρία στα ζητήματα του ουσιαστικού σωφρονισμού και της επανένταξης των αποφυλακισμένων στον κοινωνικό ιστό, ο Κλήμης Πυρουνάκης, συντονιστής του Δικτύου Στήριξης Φυλακισμένων και Αποφυλακισμένων Γυναικών από το 2013, διακρίνει ένα θλιβερό μοτίβο:

 «Οι άνθρωποι βγαίνουν και βρίσκονται στον αέρα. Την πρώτη μέρα κοιμούνται σε ένα παγκάκι, τη δεύτερη μέρα κλέβουν ένα ψωμί, την τρίτη μέρα δυστυχώς θα αναγκαστούν ή να πουλήσουν το κορμί τους ή να κάνουν διακίνηση ουσιών».

Ένας φαύλος κύκλος που ξαναρίχνει πολλούς αποφυλακισμένους στις συμπεριφορές που τους οδήγησαν στον εγκλεισμό, λόγω ελλιπούς ή μηδαμινής υποστήριξης από την πολιτεία και απουσίας αποτελεσματικών μέτρων. Επιβεβαιώνεται έτσι ο μύθος της μη αναστρέψιμης εγκληματικής συμπεριφοράς και του «γεννημένου εγκληματία».

Από την άλλη, ο θεολόγος Κλήμης Πυρουνάκης, πρώην διευθυντής του Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας στις γυναικείες φυλακές του Ελαιώνα Θηβών, ο οποίος για πολλούς μεταμόρφωσε το συγκεκριμένο σωφρονιστικό ίδρυμα με ένα σχολείο-πρότυπο, πιστεύει και εργάζεται αθόρυβα για μια κοινωνία δεύτερων ευκαιριών.

«Αυτό που έχουν πάνω απ’ όλα, ανάγκη αυτοί οι άνθρωποι είναι μια “φωλιά”. Μέσα στη φυλακή, την ψιλοβρίσκουν με τις παρέες που κάνουν. Όταν βγουν όμως, βρίσκονται στο κενό. Στον αποφυλακισμένο που είναι άστεγος και δεν έχει πού να πάει, δίνεις μια «φωλιά» σε πρώτη φάση: ένα μέρος να κοιμηθεί, να φάει και να κάνει ένα μπάνιο.

»Όταν κατακτηθεί αυτό, μπορεί να αρχίσει να φτιάχνει ένα πρόγραμμα με πρακτικά βήματα, να βγάλει χαρτιά αν χρειάζεται κλπ. Πρέπει, όμως, να έχει αποφασίσει να ξεκόψει οριστικά απ΄ τις παρέες που τον έσπρωξαν στην παραβατική συμπεριφορά».

Το Δίκτυο που συντονίζει ο Κλήμης Πυρουνάκης υποστηρίζει τις φυλακισμένες και αποφυλακισμένες γυναίκες οικονομικά, συμβουλευτικά με τη συνδρομή ψυχολόγων και νομικών, διοργανώνει εργαστήρια και εκπαιδευτικά προγράμματα εντός και εκτός φυλακής και διαθέτει ξενώνες όπου φιλοξενούνται άπορες γυναίκες, αμέσως μετά την αποφυλάκισή τους, όπως η Αναστασία.

Όταν την επισκέφθηκα στον χώρο του Δικτύου, είδα μια κοινότητα ανθρώπων που εργάζονται ισότιμα και όχι με όρους φιλανθρωπίας. Για του λόγου το αληθές, εκεί συνάντησα γυναίκες όπως η Μαρία, η οποία έχει παρακολουθήσει το εργαστήριο ραπτικής του Δικτύου και όσο ήμουν στον χώρο, δούλευε συγκεντρωμένη στη ραπτομηχανή της.

«Τώρα ετοιμάζουμε με τα κορίτσια το e-shop μας, για να μπορούν να έχουν ένα εισόδημα, να μην στηρίζονται στα επιδόματα. Η Μαρία έχει ταλέντο, θα πάει σε σχολή να σπουδάσει Σχέδιο Μόδας. Είναι ένα μαργαριτάρι που βρέθηκε στα σκουπίδια και έπρεπε κάποιος να το πάρει από εκεί», λέει στο VICE o Κλήμης Πυρουνάκης.  

Τον ρωτάω μετά από τόσα χρόνια εμπειρίας στο πεδίο, τι έχει καταλάβει ότι χρειάζονται περισσότερο οι άνθρωποι που έχουν ζήσει τον εγκλεισμό, για να ενταχθούν στην κοινωνία και να μην ξαναβρεθούν σε περίεργα μονοπάτια.

 «Υποστήριξη, παρέα, εκπαίδευση και κάποια έστω μικρή χρηματική βοήθεια στην αρχή, για να μην είναι άδεια τα χέρια τους. Αν είσαι άπορος, έχεις ένα αναπάντητο “γιατί” και σε βασανίζουν συμπλέγματα κατωτερότητας: “γιατί να είμαι ακόμα έτσι; πότε θα βρω δουλειά; τι θα κάνω;”. Αυτό που κάνουμε εμείς κυρίως είναι ότι φτιάχνουμε μια ανοιχτή κοινότητα, οπότε υπάρχει ένα σημείο αναφοράς. Μαθαίνουμε να ζούμε μαζί. Για μένα προσωπικά, θεός είναι η κοινωνία των προσώπων».

Τεράστια σημασία έχει η εργασία για να πατήσει ένας άνθρωπος στα πόδια του και να νιώθει λειτουργικός. Με την εμπειρία του κ. Πυρουνάκη, συμφωνούν και όλες οι έρευνες που δείχνουν ότι τα ποσοστά υποτροπής μειώνονται σε μεγάλο βαθμό, όταν ο αποφυλακισμένος βρει δουλειά στην οποία θα παραμείνει για μεγάλο χρονικό διάστημα - το ίδιο ισχύει και όταν η οικογενειακή του κατάσταση τού προσφέρει την υποστήριξη που χρειάζεται, για να κάνει ένα νέο ξεκίνημα

Ο συντονιστής του Δικτύου στη συζήτησή μας φέρνει το παράδειγμα μιας αποφυλακισμένης γυναίκας, ωφελούμενης του οργανισμού, που ψάχνει για δουλειά – ευτυχώς τη στηρίζει και η μητέρα της. «Μας λέει ότι φοβάται πως θα ξανακάνει χρήση ουσιών. Η μόνη λύση είναι να βρει δουλειά, να απασχολείται, να μη μένει μόνη της, με το μυαλό άδειο.

»Χρειάζεται βέβαια έναν ασφαλή χώρο να μένει, κάποια χρήματα στην αρχή και μια αίσθηση νομιμότητας, να μη νιώθει παραβάτης. Έχουμε επικοινωνήσει με ένα μεγάλο εργοστάσιο αλουμινίου για να υπάρξουν θέσεις εργασίας για τις γυναίκες που υποστηρίζουμε. Είναι μεγάλη υπόθεση να έχεις ένα πρόγραμμα: να ξέρεις ότι θα κοιμηθείς το βράδυ και το πρωί θα ετοιμαστείς να πας στη δουλειά σου. Αυτό το απλό πράγμα που εμείς το σνομπάρουμε είναι βασική ανάγκη. Έτσι, εντάσσονται οι άνθρωποι σε μια κοινότητα και νιώθουν λειτουργικοί».

Στην πράξη όμως, οι αποφυλακισμένοι ανήκουν στις ομάδες εκείνες που βιώνουν τον μεγαλύτερο κοινωνικό και εργασιακό αποκλεισμό. Η Ευφροσύνη Πασχαλίδου ερεύνησε στη μεταπτυχιακή διπλωματική της εργασία το ζήτημα της επαγγελματικής και κοινωνικής επανένταξης των αποφυλακισμένων γυναικών, συνομίλησε μαζί τους και παρακολούθησε την πορεία τους.

Η ερευνήτρια είδε ότι στις περισσότερες περιπτώσεις, δεν κατάφεραν να βρουν δουλειά. Οι ίδιες το απέδωσαν στο κοινωνικό στίγμα που φέρουν οι πρώην φυλακισμένοι, την ηλικία τους καθώς δεν ήταν πολύ νέες οι περισσότερες, τα προβλήματα υγείας και την έλλειψη μόρφωσης.

Ο Κλήμης Πυρουνάκης βλέπει στην πράξη ότι «ο τρόπος που αντιμετωπίζει η κοινωνία και φυσικά οι πιθανοί εργοδότες τους αποφυλακισμένους, θέλει πολλή δουλειά, ακόμα. Είμαστε ακόμα πολύ πίσω. Προτιμούμε να πετάξουμε το πρόβλημα, να μην το βλέπουμε, να κάνουμε ότι δεν υπάρχει. Αν δεν ασχοληθεί η Πολιτεία με τους φυλακισμένους-αποφυλακισμένους, θα τους βρίσκει μπροστά της με τον χειρότερο τρόπο, θα συνεχίσουν δηλαδή να ζουν μέσα στην παραβατικότητα και να διαπράττουν αδικήματα. Είναι δεδομένο αυτό».

Μάλιστα, στην Ελλάδα, υπάρχουν κοινοτικά κονδύλια τα οποία δεν αξιοποιούνται, επειδή δεν βρίσκονται εργοδότες που να θέλουν να προσλάβουν πρώην φυλακισμένους, παρά το γεγονός ότι αντίστοιχα προγράμματα λειτουργούν ιδιαίτερα καλά σε άλλες χώρες της Ευρώπης, όπως έχει αναφέρει στο παρελθόν η δρ. Εγκληματολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου Στέλλα Παπαμιχαήλ, σε ενημέρωσή της στην επιτροπή σωφρονιστικού συστήματος της Βουλής.

Όλοι οι ειδικοί συμφωνούν ότι η επανένταξη των πρώην κρατουμένων στην κοινωνία είναι στην πραγματικότητα το σημαντικότερο μέτρο αντεγκληματικής πολιτικής. Αυτό που δεν εννοούν να καταλάβουν πολλοί είναι ότι η επανενσωμάτωσή τους ωφελεί πρωτίστως το κοινωνικό σύνολο.

«Δυστυχώς, η κοινωνία έχει πετάξει αυτούς τους ανθρώπους στο πίσω μέρος, λόγω φόβου. Τους απέρριψε, ακριβώς επειδή είχαν αντικοινωνική συμπεριφορά, οπότε χρειάζεται μια διαδρομή για να ξαναέρθουν στο προσκήνιο.

»Πρέπει να τους δώσουμε να καταλάβουν ότι μπορούν να σταθούν στα πόδια τους, με ελευθερία, με συνέπεια, με κανόνες κ.ο.κ. Είναι σημαντικό να καταλάβουν ότι αυτό θα τους φέρει εργασία και αμοιβή για την εργασία τους. Πρέπει να τους επιτρέψουμε και να τους βοηθήσουμε να ξαναφτιάξουν τη ζωή τους. Το εξάμηνο που διαμένουν στον ξενώνα είναι ένα ικανό διάστημα, για να μπουν σε ένα δρόμο, να μπουν στη ράγα και να κάνουν αυτό που πρέπει να κάνουν».  

Η Αναστασία, η οποία είχε καταδικαστεί σε ποινή φυλάκισης πέντε ετών και αποφυλακίστηκε μετά από δύο χρόνια, βιώνει τη δυσπιστία και τον φόβο με τον οποίο αντιμετωπίζονται οι άνθρωποι που έχουν περάσει από καταστήματα κράτησης. Το μεγάλο της άγχος στην πρώτη μας συνομιλία, λίγο μετά την αποφυλάκισή της ήταν το αν θα καταφέρει να βρει εργασία, για να είναι σε θέση να νοικιάσει ένα δικό της σπίτι.

 «Δεν ξέρω τι θα γίνει με το θέμα της δουλειάς. Σε πολλές δουλειές, σου ζητάνε ποινικό μητρώο. Φοβάμαι ότι θα αντιμετωπίσω πρόβλημα. Παλαιότερα, δούλευα ως καθαρίστρια σε σχολεία και παιδικούς σταθμούς. Εκεί σίγουρα θα μου το ζητήσουν. Θα μπορούσα να δουλέψω ως security σε νοσοκομείο, που δεν χρειάζεται κάποια εξειδίκευση αλλά θέλουν ποινικό μητρώο. Πώς να πάω;».

Σε επίπεδο κοινωνικών συναναστροφών, τα πράγματα δεν είναι πιο εύκολα: «Ο κόσμος αντιμετωπίζει περίεργα τους ανθρώπους που έχουν κάνει φυλακή. Το έχω δει ακόμα και με γνωστούς και φίλους που με ξέρουν καλά, ότι κάπου κάνουν πίσω. Σοκάρονται τόσο πολύ, όταν ακούνε ότι ήμουν στη φυλακή. Δεν καταλαβαίνω γιατί. Οι φυλακισμένοι έκαναν ένα λάθος και το πλήρωσαν – εντάξει, δεν μιλάω για δολοφόνους ή βιαστές. Μερικοί άνθρωποι με έχουν στηρίξει ψυχολογικά, αλλά κάποιοι άλλοι με αντιμετωπίζουν λες και σκότωσα».

Τα στοιχεία που αφορούν την υποτροπή πρώην κρατουμένων είναι αποθαρρυντικά και δείχνουν τις αδυναμίες του συστήματος, την ανάγκη για πραγματική μετατροπή του σωφρονιστικού μοντέλου από εκδικητικό σε θεραπευτικό, αλλά και τη σημασία της εκπαίδευσης μέσα στη φυλακή.

Σύμφωνα με τα στοιχεία του Δικτύου Στήριξης Φυλακισμένων και Αποφυλακισμένων Γυναικών,

• Οι 70 στους 100 αποφυλακισμένους θα επιστρέψουν στη φυλακή
• Απ’ όσους εκπαιδεύτηκαν κι έκλεισαν έναν κύκλο σπουδών μέσα στη φυλακή, μόνο το 3% ξαναγυρίζει

«Αυτό μου το επιβεβαιώνει και η εμπειρία μου στο σχολείο του Κορυδαλλού, αλλά το έχω δει και σε αντίστοιχα προγράμματα χωρών, όπως η Ιταλία. Όποιος εκπαιδεύεται, στην κυριολεξία καταλαβαίνει τη μαλακία που έχει κάνει και δεν την ξανακάνει. Είναι τόσο απλό. Αυτή η μαλακία που έκανε αποδείχτηκε τραυματική. Απειλήθηκε η ζωή του, ξεπουλήθηκε, έμπλεξε με ουσίες, καταστράφηκε, αλλά μέσω της εκπαίδευσης ξαναβρίσκει τον εαυτό του και συνειδητοποιεί ποιος είναι και πού πάει. Βάζει τους εφιάλτες του για ύπνο».

Επίσης, η εργασία και μέσα στη φυλακή είναι πολύ σημαντική. Λέμε ότι η καλή φυλακή βγάζει πολλά μεροκάματα. Μια μέρα εργασίας, μια μέρα σχολείου ισοδυναμεί με μια μέρα λιγότερη στη φυλακή. Μαθαίνουν οι άνθρωποι την ανταπόδοση της εργασίας, γιατί έτσι λειτουργεί η κοινωνία έξω. Εμείς ζητάμε οι εργαζόμενοι στη φυλακή να παίρνουν και μια στοιχειώδη αμοιβή, έτσι ώστε να βγαίνουν έξω με έναν κουμπαρά και να μην είναι άποροι και ξεκρέμαστοι. Στην Ιταλία, συμβαίνει αυτό σε πολλές φυλακές».

Ο συντονιστής του Δικτύου χρησιμοποιεί μια φράση που μένει στο μυαλό για καιρό:

«Η έλλειψη αγάπης είναι η ρίζα της παραβατικότητας. Όταν οι άνθρωποι βρουν σε ένα περιβάλλον λίγη τρυφερότητα, λίγη χαρά δεν φεύγουν. Αυτό προσπαθούμε να τους δώσουμε. Το 90% των φυλακισμένων γυναικών είναι κακοποιημένες. Δεν μπλέκει κανείς στην παραβατικότητα στα καλά καθούμενα».

Το έργο δομών όπως η Επάνοδος (ο επίσημος φορέας μετασωφρονιστικής μέριμνας υπό την επίβλεψη του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη), το Δίκτυο Στήριξης Φυλακισμένων και Αποφυλακισμένων Γυναικών και ο Ονήσιμος αποδεικνύουν ότι η επανένταξη είναι εφικτή. Με τα ελάχιστα μέσα που διαθέτουν όμως, όσα κάνουν είναι μια σταγόνα στον ωκεανό της απουσίας κρατικής μέριμνας για κρατούμενους και αποφυλακισμένους.

Ο Κλήμης Πυρουνάκης σημειώνει ότι το έργο του Δικτύου είναι μια μικρογραφία, ένα μοντέλο του πώς θα μπορούσε να λειτουργεί η πορεία της επανένταξης, πώς γίνεται η μετάβαση των πρώην εγκλείστων σε μια ομαλή καθημερινότητα.

«Πρέπει να δημιουργηθούν κι άλλοι χώροι και δομές φιλοξενίας. Επίσης, χρειάζονται περισσότερα προγράμματα πιο απλά και εφαρμόσιμα στο κομμάτι της εργασίας, που είναι το καλύτερο φάρμακο. Εγώ κάποια στιγμή θα αποσυρθώ, είμαι 72 ετών, αλλά έχουμε δημιουργήσει έναν τρόπο λειτουργίας για την επανένταξη. Πολύ σημαντικό είναι το πρόγραμμα ενσωμάτωσης να ξεκινάει μέσα στη φυλακή.

»Εκ του αποτελέσματος, βλέπουμε ότι το πείραμα λειτουργεί, γιατί δεν έχουμε χάσει καμία γυναίκα. Ούτε μία απ’ όσες φιλοξενήθηκαν, δεν ξαναγύρισε στη φυλακή. Σχεδόν όλες, μετά την παραμονή τους στον ξενώνα, έχουν βρει μια άκρη, εργάζονται κι έχουν καταφέρει να νοικιάσουν ένα σπίτι».

Σχεδόν τρεις μήνες μετά, επικοινωνώ εκ νέου με την Αναστασία. Η αναζήτηση δεν ήταν εύκολη, αλλά δύο μήνες αφ’ ότου αποφυλακίστηκε, βρήκε δουλειά ως καθαρίστρια. «Τώρα, ο στόχος μου είναι να γίνω καλά στην υγεία μου, γιατί μέσα στη φυλακή απέκτησα πολλά προβλήματα, να συνεχίσω να εργάζομαι και να ηρεμήσω απ’ όλα. Θέλω να πάω στο παιδί μου που ζει στο εξωτερικό, στην Ελλάδα δεν υπάρχει τίποτα για μένα. Σκοπεύω να φύγω απ’ τον ξενώνα πριν περάσει το εξάμηνο».

Αν η Αναστασία δεν είχε ένα μέρος να μείνει δωρεάν, σίγουρα, όπως μου λέει, θα είχε μείνει στον δρόμο. Είναι απ’ τους ανθρώπους που δεν έχουν το παραμικρό δίκτυο υποστήριξης. Μεγαλωμένη από 40 ημερών σε ορφανοτροφεία, έχει περάσει από οκτώ ιδρύματα, συμπεριλαμβανομένου και του Αναμορφωτηρίου Παπάγου.

 Κλείνοντας τη συζήτηση με τον Κλήμη Πυρουνάκη, μιλάμε για τη σημασία του μεταβατικού σταδίου, μετά τη φυλακή και μέχρι να μπορέσει κάποιος να αρχίσει να χτίζει ξανά τη ζωή του.

«Ο άπορος άνθρωπος που βγαίνει από τη φυλακή πρέπει να ξέρει ότι θα μείνει για ένα διάστημα, σε ένα ασφαλές μέρος, χωρίς να πληρώσει ούτε ένα ευρώ. Μέσα σ’ αυτόν τον χρόνο, θα αρχίσει να φτιάχνει τη ζωή του.

»Στην Ελλάδα, οι άνθρωποι που αποφυλακίζονται πέφτουν στο κενό. Αυτό που κάνουμε εμείς είναι ένα πείραμα για να δείξουμε ότι η επανένταξη είναι εφικτή. Θέλουμε να πούμε στην Πολιτεία ότι γίνεται, ότι αυτός είναι ο δρόμος για την ενσωμάτωση αυτών των ανθρώπων - στην πράξη, όχι με λόγια».

 Περισσότερα από το VICE

Εντυπωσιακές Φωτογραφίες της Ελλάδας από Ψηλά

Η Έλενα Τοπαλίδου Κάποτε Έφυγε από την Παλιά της Ζωή με Ένα Αμάξι Όπως στα «Μαγνητικά Πεδία»

Σε Ένα Μικρό Χωριό της Πιερίας το Έδαφος Βγάζει Φωτιά

Ακολουθήστε το VICE σε Facebook, Instagram και Twitter.