I terni romni katar o CEDO savi kerel buti pal e došalimata bišalde kontra i Rumunia

„Me sem Rom” (eu sunt rom) si jekh rubrika savi si lan maj but paramisja pal varesave roma save aresle mišto ando dživipe, kontra i diskriminacia thaj i indiferenca le rumunikane themeski. O VICE mangel te sikavel kodolen kaj na bisterde katar avile thaj avdives keren sa so šaj te den vast penge bibaxtale komunitete ande savende barile.

I Oana Tabă si lan 31 berša thaj biandili andi Brăila, ande jekh familia romengi sastrarja thaj čubotarja, save den duma romanes. De trin berša si žurista ki filtroski sekcia katar i Evropuni Kris vaš e Manušikane Čačimata (CEDO), kaj i Rumunia, pal e statistike, si po dujto than maškar e thema kaj si došaljarde (kondamnisarde).

Dinem duma le Oanasa pal sar si lake te dživel thaj te kerel buti andi Franca, ande kado momento, ande akajaver rig le autoritetaki, pal so siklili thaj kerdja buti berša saste ando ONG Romani CRISS, kothe kaj dinja vast šele romen pal e probleme phangle ke manušikane čačimata.

VICE: Kaj biandiljan, sar si tiri familia?
Oana Tabă: Biandilem andi Brăila thaj barilem le phurenca andar i rig me dajaki, sas man jekh lošalo xurdoripe, thaj kadaja buti thodjas jekh pečata pozitivno opral miro barjaripe maj palal. Pašal but butja andar savende najsarav mire familiake, jekh andar e aspekturja kaj sas maj palal but vašno andar mande, sar manuš, vaš e alosarimata kaj kerdem maj palal kana barilem, sas o naturalo phiravipe savo sas miren (dad, daj, phure) sasti vrjama vaš amari etnikani identiteta. Na samas sikavde, me thaj miro phral o maj baro, te garavas amari romani identiteta. Na kerdjas pes nijekhdata jekh baro kazo andar kado subiekto, sa avilo pestar. O naturalo phiravipe kheral pal o subiekto avilo te peravel thaj te anel ekilibro pal e kontradiktoro informacie kaj avenas amenge katar i škola.

Sas man jekh vrjama kana patjanilem ke si ladžavo te oves rom, ama kadaja impresia lilem lan andar i interakcia le kolegurjenca andi škola, na andar o brekh mire familiako.

Semas sikavdi de kheral pal i bilošali informacia kaj si andi lumja pašal amende: va, na-i khančik bilačho andi amari etnikani identiteta, ama e manuša si te kirsinisaren tut andar kadaja rig thaj tu trebal te keres buti maj but, te sikaves akajaver rig katar lenge ažukerimata. Kado „zorjaripe" šaj dičhjol sar jekh presia savi jekh čhavo gelel lan phares, ama me sasti vrjama manglem te ovav maškar e anglutne thaj i buti te aresav kothe na sas pharjardi katar o lačho lav te keres buti te phageres e stereotipurja, ande kontra, dikhlem sja sar jekh khelipe.

Kana ande tiri familia sanas sikavdi ke si mišto te oves romni, ki skola sar sas? Dinjan tut dab ande stereotipurja?
Maj anglal, na sas man pharimata phangle ke love, kado lokjarel klaro o drom andi škola jekhe čhavesko. Pal kodo, pal sar phendem, ki škola xatjardem ke te oves rom „sas jekh bari buti".  Andi 1-to klasa, i sikljarni, kaj prindžarelas mire dajan thaj lake familian, phendjas anglal savore kolegurja: „Tume na džanen te keren ni bastonicja thaj liniuce thaj i Oana drabarel mišto. Thaj voj si tziganca". Na xatjardem man barikani, ama ladžardi. Sa ki škola xatjardem ke te oves rom si jekh motivo te len tut e kolegurja opral pireste. Semas džangavdi, ama na dukhavdi. Zumavdem te dikhav e anava sar si „korangos", „piranda", „tziganka", sar vi aver ladžavimata save e čhave phenen len, sar eksemplo, „bigodjali", „čalavdi". Miro angle dipe ke kadala anava sas o ačhavipe.

Maj palal, ko liceo, e butja paruvdile. Arakhlem man jekhe manušnjasa kaj sas lan jekh zorali influjenca karing mande, i Roxana Marin, sikljarni pal i anglikani čhib ando Liceo "G. Coșbuc", miri amalin romni, te phenav kadja. Phangljas jekh cerko putardo ando xurdoripe katar miri familia kana, palem, jekh manušni phiravelas pes le subiektosa  pal i etnikani identiteta naturalo lokjarindos tiro ilo. Kadaja buti dinjas man vast te nakhav opral o bulingo kerdo katar e kolegurja andar o liceo thaj te ačharav les sar maj sigo.

Kaj kerdjan o universiteto, sas tut jekh eksperienca verver?
Kerdem i Fakulteta pal e Maušikane Čačimata andar i Universiteta București. Na semas jekh studenta verver. Kamlem o subiekto but, ama i vrjama le siklimaski sas mange limitisardi, soske kerdem buti inke andar o angluno berš le fakultetako ki organizacia Romani CRISS. Hatjarav man lošali ke arakhlem kadja sigo miro kamipe vaš e manušikane čačimata thaj ke sas man i šansa te ovav aktivno ando domeno but anglal. Miro godisaripe pal kon sem astardjas varesar andi vrjama le fakultetaki, na maj semas i čhajori sasti vrjama andi alerta te na ovel dini dab soske si romani, semas putardi thaj gata te vakerav orkana pal e roma, lenge čačimata, i situacia andi Rumunia thaj na samo kodoja, savorenca kaj sas interesime vaj kaj putarenas bi te adžukeres o subiekto.

Ačhilo mange andi godi jekh kolego andar jekh xamisardi familia, rom andar i rig le dadeski, sovo sas slobodo te del duma pal orsave butja phangle ke leski etnia samo kana samas khetanes. Kana avenas aver kolegurja, rugisarelas man te paruvav o subiekto, „ke šunen amen e gadže". Faljas mange bilošales thaj faljas mange nasul ke na sas les jekh Roxana Marin ande lesko dživipe.

So sas maj dur ande tiro profesionalo plano?
Kerdem buti oxto berša ki Romani CRISS, jekh berš kerdem pauza, andi kadi vrjama kerdem jekh mastero ando domeno le manušikane čačimatengo ki Centralo Evropuni Universiteta (CEU) andi Budapesta. I CRISS thaj miri familia thode i baza mire barjarimaski sar manuš. Sem barikani soke dikhav man jekh manuš pakivalo, orta, savo kamel i sasti lumja specialo vaš lako ververipen, savo areslo te kerel, inke andar i škola, so kamel maj but. Ki Romani CRISS kerdem buti sa so šaj kerel pes buti ande jekh ONG, ama sja sas phanglo ke manušikane čačimata: dokumentisardem kazurja pal o uštjavipe le manušikane čačimatengo, konflikturja maškar manuša/institucie, rodipe lovengo, keripe projekturjengo, but administrativo buti savi sas mange phari varekana, ama lavas miri energia varekana andar i lokalo buti.

Sar aresljan ko Strasburgo?
Pal so kerdem buti ande jekh biguvernamentalo organizacia maj but berša ando domeno le manušikane čačimatengo thaj pal so semas ando internacionalo akademikano medio ko CEU, jekh nevo drom logiko mange, sas te bišalav miri aplikacia ke jekh konkurso kaj rodelas žuristurja, organizisardo katar o Konsilo le Evropako. Pal so nakhlem maj but riga, astardem te kerav buti, ando ianuaro 2016, ki filtroski sekcia katar i Evropuni Kris vaš e Manušikane Čačimata.

Savi buti keres kothe thaj savo impakto si lan karing i Rumunia?
Kerav buti pašal aver žuristurja rumunja andi filtroski sekcia, vaš kado xatjarel pes ke rodas ko angluno vast kana pheren pes e kriterie vaš i admisia le aresle mangimatenge kontra i Rumunia, andar savende 4182 sas deklarisarde bičače vaj sas khosle andar o rolo le Krisako.

Sa ko filtro, dikhas savore kotora le mangimatenge phangle ke subiekturja save si dosta lile samate ande le kazurjengo zokono le Krisako, e kazurja kaj repetin pes. O impakto katar le filtroski sekcia karing i buti kerdi katar i Kris thaj vi karing i Rumunia si ke e žuristurja kaj si len maj but eksperienca den pengi vrjama vaš e phare kauze, save den duma pal neve problemurja vaj subiekturja kaj na-i dosta lile samata katar o zakono le Krisako.

So trebal te kerel i Rumunia te na maj lel kasave but doša katar i CEDO?
Te na maj uštjavel e čačimata kaj si ande Konvencia. Ama sar kadaja idelisto solucia si sar jekh fantazia, si vi aver aspekturja kaj trebanas lile samate. Sar eksemplo, ande pilot proceduce, kothe kaj i Kris arakhljas ke i Rumunia uštjavel varesave čačimata saki data thaj sikavel ke si jekh problema ando sistemo, i Rumunia šaj te lel masure ko nacionalo nivelo: te arakhel lačharimata andre ando them, te šaj učharel e doša kaj kerel bi te maj aresen decizie maškar savende dikhel pes ke sas uštjave e čačimata kaj si garantisarde katar i Konvencia; te lačharel i problema sikavdi katar i Kris, te šaj agorisarel e avutne uštjavimata. Kaj i sikavdi problema si phangli ko bi isipen jekhe lačhe legislaciako, si klaro ke i solucia si te adoptisarel vaj te paruvel i legislacia. Kana i sikavdi problema si phangli ke praktike, atoska e butja komplikin pes, soske e solucie butivar mangen resurse katar o budžeto.

Kana das avri andar i diskusia i pilot procedura thaj das duma pal o uštjavipen le Konvenciako vaš e problemurja kaj na si sistemikane, i Rumunia šaj orkana te cirdel konkulzie korkoro, bi te adžukerel procedure pilot, save dikhen lake senzitivo punkturja. Thaj i solucia si palem te kerel paruvimaske mekanismurja ando nacionalo plano.

Save diskriminaciake kazurja aresle ki CEDO kaj kerde tuke zorali impresia?
Šaj dav samo subiektivo palpale phenimata ke kado pučipe. Jekh kategoria kazurjengi si kodola kontra i Rumunia, ande savende arakhljas pes o uštjavipe le Artikolosko 2 - o čačipe ko dživipe vaj le Artikolosko 3 - i prohbicia le torturaki, le tratameturjengi thaj le kondamnaciengi save si bimanušikane thaj teljarutne, kana das duma pal o abuzo kerdo katar e manuša kaj aplikuin i legislacia le romenge. Si but kasave kazurja, ama kodola kaj kerde mange zorali impresia si kodola ande savende e viktime sas reprezentisarde katar i Romani CRISS, vi anglal te kerav buti ki CEDO, soske sas man i šansa te kerav buti ke varesave andar kadala kazurja ko nacionalo plano.Te prindžares kodole manušen, te šunes lengi dukh thaj mangipe vaš o čačipe, te keres buti le kolegurenca, te reprezentisares lenge interesurja sar maj mišto thaj pal kodo palal saste berša, te dikhes e rezultaturja ki CEDO, kado andjas mange zorali impresia.

„Ande zenja le lilenge save dikhas len ko Strasburgo si manuša thaj i buti kaj kerdem ando them na mekel man te bisterav kadaja buti nijekhdata".

Jekh nevo kazo si o Lingurar kontra i Rumunia, I Kris sas sigurno katar e argumenturja le manušenge reprezentisarde katar i Romani CRISS thaj dinja duma angluno drom pal o „institucionalo rasismo" thaj pal „o etnikano profilo". Palem, perdal o vašnipe le deciziengo, dinem man godi pal o impakto opral e viktime thaj kadaja buti kerel mange zoriali impresia sako drom.

Sar si o dživipe sako dives andi Franca, sas tut negativo eksperience, ande kodicie kana i Franca si lan jekh istoria pal o dinipe avri andar e khera, ksenofobia thaj rasismo?
Andi Franca dživas ande jekh bolo, e maj but manuša kaj si pašal amende ando Strasburgo keren buti ko Konsilo le Evropako. Me thaj miro rom na sam dine dab direkto, lindos samate e kondicie. Ama va, sas amen varesave negativo eksperience, arakhindos vi ande kado bolo rumunurja kaj na-i toleranto, save vaj kerde diskriminatoro komentarurja pal e roma, vaj pal e LGBT+, vaj pal e našle manuša, vi pal e džuvlja, komentarurja savende trebuisalo te kerav reakcia. 

Kadja, o aktivismo miro na agorisarel pes, na lel pauza, si inkerdo dživdo katar kasave butja. 

Paruvdilo o modo sar dikhes i Evropa, sar butjarni ande jekh evropuni struktura, ande jekh vaxt kana e presekucie kontra e roma aresle ke darane nivelurja?
I opinia pal so ačhjol andi Evropa le romenca na avel mange katar i buti kaj kerav andi Kris, specialo soske na-i man direkto kontakto thaj si man samo le kazurjenca kontra i Rumunia. O modo sar me dikhav i Evropa si dino katar e informacie save lav len mange maj dur katar e ONG-urja, andar i media, katar e manuša kaj si len kontakto direkto ke thana. Kontra e verver programurja kerde vaš o lačharipe le romenge situaciako, e politike kerde ande kadaja rig, i situacia ačhili kritično, kadja sar sikavel vi o Konsilo le Evropako. E opinie kontra e roma si buxle, kadja e političarja andar i Evropa keren kadaja retorika te anen voturja.

O fakto ke na aven but mangimata ki Kris katar e roma na xatjarel pes ke kadalenge čačimata si sasteste respektisarde. I školaki segregacia na xasardili, ama na-i amen nijekh mangipe kontra i Rumunia pe kadaja tema. Bi džutimasko katar e biguvernamentalo organizacie si pharo andar jekh rom saveske čačimata si uštjavde te astarel pes te kerel procedure ko nacionalo nivelo thaj maj palal te šaj aresel ki Kris. O bičhalipe jekhe mangimasko ki CEDO na-i les musajpe i reprezentacia katar jekh avokato thaj na-i ni pokinimata pal o krisinipe. Ama anglal trebal te nakhes savore etape katar o nacionalo nivelo thaj vaš e kazurja save si maj phare trebal asistenca katar jekh avokato, saves, e maj but roma kaj si viktime katar le čačimatego uštjavipe, našti pokinen les. I buti ki CEDO zorjardjas miro dikhipe ke o lačharipe le romenge situaciako na-i jekh obiektvo šajutno, kozom vrjama i problema si dikhli sar jekh socialo thaj kozom vrjama o dikhipe andar i perspektiva le manušikane čačimatengi avel korkoro katar i civilo societeta thaj na katar e guvernurja.

Articol tradus de Mihaela Zatrean,u care a utilizat scrierea și regulile gramaticale promovate de Institutul European Rom pentru Arte și Cultură (ERIAC) și agreate cu Universitatea din Graz, de asemenea, utilizate și de Roma Information Office (OSF).