I romani roditorka katar o Harvard kaj marel pes le rasismosa thaj le prežudekatenca andar i Rumunia

„Me sem Rom” (eu sunt rom) si jekh rubrika savi si lan maj but paramisja pal varesave roma save aresle mišto ando dživipe, kontra i diskriminacia thaj i indiferenca le rumunikane themeski. O VICE mangel te sikavel kodolen kaj na bisterde katar avile thaj avdives keren sa so šaj te den vast penge bibaxtale komunitete ande savende barile.

I Magda Matache bešli o maj baro kotor andar lako dživipe andi Rumunia, dosta te xatjarel i diskriminacia andi škola thaj ande sake divesesko dživipe, ama vi te džal palpale ande historia peske familiaki dži ki sklavia le romengi. Andi Rumunia le 90 beršengi i Magda sas paše ko bianipe le romane civiko miškimasko thaj andjas peski kontribucia vaš o paruvipe le politikengo thaj le phiravimatego, sar direktorka eksekutivno katar o Centro le Romengo vaš Socialo Intervencia thaj Studie - Romani CRISS, le projekturjenca, le legislativo iniciativenca thaj bičhalindos nesave zorale rovimata kontra o diskriminatoro diskurso le Trajanesko Băsescu, atoska o prezidento le Rumuniako, kontra o Victor Ponta, purano angluno-ministro vaj kontra o Adrian Cioroianu, purano ministro vaš avrikane butja. 

Si doktorka ande politikane džanimata thaj akana efta berša, mekljas i Romani CRISS vaš jekh stipendia ki Škola Harvard vaš Publikano Sastipe. Avdives si roditorka thaj direktorka pal o programo vaš e romane studie thaj instruktorka ko departamento vaš e manušikane čačimata kaj si andi Universiteta Harvard andar i SUA. Sa ande kodo vaxt, sikljol ki Harvard Kennedy Škola thaj si thodi ande verver komisie, grupe thaj komiteturja vaš i socialo žusticia, o antirasismo vaj e manušikane čačimata.

Dinem duma le Magdasa pal sar dikhel voj i rumunikani societeta ande savjate barili, pal e marimata kaj geldja te paruvel mentaliteturja ki baza, ama vi sar dikhen e amerikanurja le romen.

VICE: Kaj biandiljan, sar si tiri familia?
Magda Matache: Barilem ando 1 Decembrie, o gav kaj i familia andar e rig me dajaki dživisardja but generacie, inke andar i vrjama kana sas sklavurja. Kadja ande palutni vrjama, de kana sas konfirmisardo o bibaxtalo palutnipe mire phurengo, sas man jekh paradoksalo relacia le thanesa kaj barilem. O kher thaj i familia kaj barilem si maj dur o fiziko thaj spiritualo than kaj xatjarav man khere, kamli, kaj na-i nijekh dar ekc. Ama sa kadja, de kana o istoriko, Viorel Achim dinjas man vast te xatjarav e civilo dokumenturja mire phurenge thaj vi i violento historia le sklaviaki kontra lende, peravel man jekh emocia daraki thaj dukhaki anglal o biprindžaripe kadale historikane došako thaj karing o garavipe mire phurenge thaj averenge memoriako.

Kana dav man godi pal miro gav akana, jekh aver pučipe na mekel man: kaj, kana thaj te sas bikinde e romane čhave le gaveske, violisarde, abuzisarde ande kodola panž šeliberša sklaviake. Kadja dikhav te arakhav droma te kerav pačja mire čhavorimaske gaveske anglunimasa thaj le themesa ande saveste barilem.

Sar sas e berša nakhle andi Rumunia?
I maj bari rig andar mire eksperience, lačhe thaj bilačhe, sas andi Rumunia. E roma si e bikamle čhave le Rumuniake, kadja me, sar vi aver roma, semas ande jekh biagoresko našibe te ovav akceptisardi, dikhli, bikrisinisardi. Varesar lem kasave taktike arakhimaske katar miri familia savi zumavdja te dikhel verver metode te arakhel man katar o rumunikano rasismo. Miro dad thaj daj kerde phari buti te na anen motivurja akalavre xurdenge te den muj mande „tziganka". 

„Kana gelem ki škola, mi daj muravdjas man but, but xarnes te ovel sigurno ke na lav džuva katar aver xurdore thaj i sikljarni te thol i doš opre mande."

Mo dad na sikavdjas man amari dajaki čhib, i romani, na sas dosta ke mire dajatar liljasas pes i romani čhib, ama si mange klaro ke i komunistikani asimilacia kheldjas jekh rolo ande leski decizia. Semas jekh sikljovni lačhi ki škola, sikavindos le gadženge i valorja mire godjaki, kadja savore manuša andar miri skola „vazdine man" lokes ko statuto sar „tele opre rumunka". Sar aver roma, lem angaljate so anavjarelas o Fanon „kali morthi, maska parni", bi te lav samate kado. Manglem te dikhen man sar jekh andar lengere.

Šaj phenes mange so si kadaja thaj sar thol pes ande praktika?
Ovela i ekspresia „maska parni" na si i maj lačhi, soske ande jekh modo sikavel ke le manušen si len sakodola adžukerimata thaj standardurja rasializime vi katar e gadže: te na keren doša, te aresen ki ekscelenca, te sikaven pesko manušipe thaj te phenen palpale kolektivno vaš jekh individualo doš. Ama na-i kadja: von šaj te oven kon si sar džene thaj te na xasaren pengo individualiteto atoska kana von vaj aver manuša gadže keren doša vaj uštjaven o zakono.

Ama ame, e roma, samas thaj sam inke vi avdives kotor andar jekh sasti ideja fikso „le tziganjengi" - o kolektivno responsabiliteto - orkana jekh rom kerel jekh doš vaj uštjavel o zakono. Ovela e migranturja kaj si rumunja si maj paše te xatjaren kadaja presia te sikaven savrjama pesko manušipe thaj te den anglal kolektivno ke jekh individualo doš.

Sar patjas ke anen kadala mekanismurja bilačhipe le romane generacienge avdives?
Si but interesanto o modo sar varesave terne roma len pozicia ande relacia le romenge diskriminaciasa. Ande artikolurja dine avri ando VICE, šundem pal roma save na sas len  eksperienca le direkto diskriminaciasa, samo soske na dičhjon roma ko angluno dikhipe. Kodola kaj dičhjon maj sigo ke si roma, e efoturja te učharen kado identiteto si i ekscelenca - te oven e maj lačhe ki škola, e maj šudže, e maj komiko, e maj moderno, e maj, e maj - garavel len varekana katar i direkto diskriminacia vaj katar o xatjaripe lako, ama na vi katar i violenca le rasistikane vakerimaski thaj katar o institucionalo thaj ideologikano rasismo. Man dukhavel man saki data kana drabarav jekh violento komentaro ki adresa le romengi, kadja dav man godi ke ovela xatjaren vi von varesavi xoli, vi kana na kerel lenge nasul direkto.

Ama te phenes ke na "arakhljan tut" le diskriminaciasa vaj le rasismosa gelel amen le godjasa ke kadaja ideja meritokratiko thaj rasializime kaj i societeta phiravdjas pes tusa mišto soske san maj lačho de sar aver roma, ke tire eforturja inkerde tut dur katar i diskriminacia thaj ke akalaver roma ovela ni kerde dosta but eforturja. Ama o responsabiliteto thaj i "doš" le diskriminaciaki si maj dur thodi bičačimasa pe dume le romenge save trebal te oven varesave droma maj lačhe, de sar te dikhas karing o "opresoro" - vi kana si ideologia, institucia, gadže.

So xatjares vaš o them?
Si man šukar memorie andar i Rumunia, amala thaj thana kaj si mange drago, familia, lila, i bar mire dadeski thaj dajaki. Avav palpale khere ande sako berš, ama džanav ke ačhjav o bikamlo čhavo le Rumuniako, ande kondicie kana 72% andar e rumunurja na pakjan ande roma thaj karing 30% andar lende na akceptisarenas jekhe romes te ovel ande lengi familia (O barometro le diskriminaciako 2019). Maj but, miri nostalgia vaš le dajako them na tiknjarel e doša thaj e bezexa le anglune thaj akanutne Rumuniake vaš i ekonomikani eksplotacia le romengi panž šela berša, i strukturalo violenca, i institucionalo thaj interpersonalo diskriminacia.

So keres ando prezento? Sar definisares tut: aktivista, roditorka, autorka?
Kerav rodimata, na soske si man intelectualo intereso, ama jekhe klaro skoposa te anav kontribucia ko paruvipe le publikane politikengo, le rasistikane diskursosko kontra e roma thaj te anav kritika ke rasistikane rodimata kaj si pherde prežudekate pal e roma. Ovela si pharo te patjal pes ke i rumunikani thaj evropuni „inteligencia" keren rodimata rasistikane, ama si jekh reliteto thaj zumavav te dav vast, khetanes avere romane roditorjenca, te šaj e roditorja te xatjaren penge prežudekate kana keren pučimata thaj analizisaren date.

So kerdjas tut te areses kado manuš kaj anel kontribucia ko paruvipe le lumjako? Save bičačimata, xolina ande tuke motivacia kana sanas čhajori vaj adolescenta?
Miro sikavipe sar aktivista sas varesar organiko thaj ovela, mire dades sas les jekh vašno kontribucia. Ko anglunipe le beršengo 90, miro dad kidinjas pes khetanes le romane liderjenca save thode i baza pal o civiko miškipe le romengo. Jekh kotor andar e kidimata le liderjenge kerenas pes amende khere ando gav, kadja astardem te prindžarav le liderjen inke andar o čhavoripe, Maj palal, andi adolescenca, astardem te ovel man jekh seria bikamle kidimatengi le rumunikane rasismosa thaj, sar semas čhajori, sas mange lažavo te dav duma khere pal kadala lažane iventurja andar i rumunikani škola, te na maj dav duma soske na sas man reakcia! Kadja but vrjama xatjardem man čhudini ando ačhavipe thaj kado xatjaripe le bičačimasko thaj lažavesko gelo maj dur dži kaj arakhlem o than le romane aktivismosko sar jekh than kaj sas man šajpe te vakerav thaj te zumavav te anav miri kontribucia ko paruvipe.

Save lekcie dživimaske šundjan kana bariljan, katar i familia, katar e džuvlja vaj katar e phure kaj sas paš tute, save des len, ovela, maj dur?
But lekcie lačhe, ama vi but rasializime pal sar trebal te phiravav man šukar te na „asan e rumunurja amendar". Ama so na sas kothe, o fakto ke na phende mange andar o xurdoripe ke o rasismo, i prežudekata thaj i diskriminacia na si e probleme le romenge, ke na ame trebal te ovas varesave droma maj lačhe de sar e gadže te demonstrisaras amaro manušipe. Thaj ke e gadže trebal te arakhen pengo manušipe thaj te phiraven pes akalavrenca, roma, musulmanurja ekc. ando sastipe lenge manušimasko.

„Si vašno andar e romane čhave te džanen ke na aven andar jekh violento thaj telutni kultura, sa kadja vašno si kaj e rumunurja te xatjaren i došali historia le Rumuniaki kontra e roma"

Sar dičhjol i lumja andar i SUA? Sar paruvdile (kana si o kazo) tire dikhimata, xatjarimata pal varesave subjekturja de kana bešes kothe?
O Harvard si jekh than kaj si man jekh seria šajmatengi thaj kaj del mange jekh zorali platforma te pučav thaj te paruvav o modo sar si dikhle e roma katar e gadžikane roditorja, ama vi katar e roditorja kaj si roma thaj save mekle ande peste o etnikano stigmato thaj o rasistikano diskurso. Xatjarav e opresivno mekanismurja thode anglal e roma ande relacia le opresiasa karing aver minoritarno grupurja opral aver kontinenturja. Sar eksemplo, i segregacia ande edukacia le čhavengi save si andar varesave minoritaro grupurja si jekh rasistikani taktika kerdi andi SUA thaj bazisarel pes pe jekh xoxavno purano argumento le intelektualo telutnimaski, ama savo si les sar direkcia te inkerel ki distanca le kolorime čhaven.

Sar arakhes i Rumunia kana maj aves ando them?
Bilošali. Zumavav saste zorasa te na krisinisarav i Rumunia pal e amerikane standardurja, ama našti te na dikhav kaj o sistemo le edukaciako na lačhardjol thaj generacie saste čhevenge xasaren jekh šansa ke jekh dživipe maj lačho; ke but programurja thaj politikane vakerimata ko TV si but bilačhe thaj si biadžukerdes te dikhav sar but akharde manuša na-i len nijekh ekspertiza pal e subiekturja pal savende den duma thaj sar na-i len jekh senso le responsabilitetako kana keren kritika vaj kana den solucie. Kaj o respekto vaš e džuvlikane čačimata na džal angle but sigo, ke e manuša dživen maj dur ando čoripe; ke e političarja, vi kodola e maj progresisto si len maj dur rasistikane akcie thaj diskursurja pal e roma. Si e butja kaj dikhav len, varesar opral, andi xarni vrjama kana sem khere. 

Ama na mekav man te dikhav vi karing i lačhi Rumunia: pašal e šukar thana, na bisterav le lačhe manušen, but profesorja, aktivisturja, žurnalisturja, sindikalisturja, bukjarne, doktorja kaj alosaren te ačhjon andi Rumunia thaj te maren pes savore zorasa kontra e bičačimata te keren jekh Rumunia maj lačhi, maj korekto vaš savorende. Džav savore lošasa ko Centro vaš Žuridikane Resurse thaj ki Romani CRISS sako drom avav ando them.

Arakhljan vi andi SUA prežudekate pal tute vaj pal e roma?
Ovela na-i biadžukerdi buti tuke, arakhlem prekoncepcie pal mande, ande relacia varesave studenturjenca rumunja kaj avile ko Harvard. Ama, generalo, na-i jekh ideja klaro pal e roma. But amerikanurja dikhen „gypsies” sar jekh modo dživimasko boemo, maj hipi, te kamesa. Ama, e amerikanurja si but sikavde pal o subiekto rasismo, kadja si lenge maj lokes te xatjaren kana phenav lenge pal i sklavia, historikane bičačimata thaj i diskriminacia le romengi.

Arakhes glaso vaš e čačimata le romenge ande marimata le minoritetenge andar i SUA?
Ando 8 Aprilo ko Internacionalo Dives le Romengo kerav jekh ivento ko Harvard savo si te anel khetanes jekh grupa feministengi dalite, palestinianke, afrikanke amerikanke thaj romnja, save si te dikhen ke similaro mekanismurja thaj taktike thode ande opresia le kolorisarde džuvljengi ande verver thana le phuvjake. Maj palal, khetanes le profesorosa Cornel West thaj avere kolegurjenca katar o Harvard organizisarav aver ivento pal e sajekhimata le mekanismurjenge vaš i opresia thaj solidariteto. Sam paše ko agor jekhe projektosko pal jekh lil, savo kidinjas kapitolurja pal e reparaciake modelurja vaš e strukturalo violence, kadja thas i sklavia le romengi, i sterilizacia pe zor le romane džuvljengi thaj o Holokausto and centro jekhe volumosko savo del duma pal e daba ko globalo nivelo.

„Zumavav ande tikne thana thaj lokes po lokes te thav le romen pi agenda le socialo miškimategi thaj ando akademikano diskurso pal o socialo bičačipe ko globalo nivelo".

Sar anavjarelas pes jekh volumo kaj te paruvel i societeta thaj i lumja, te xramosaresas les?
O peravipe le parne manušeske tufetjengo vaš i opresia

Nota: Varesave palpale phenimata sas xarnjarde, vaš e motivurja kaj inkeren katar o xatjaripe le tekstosko thaj katar o than savo si meklo katar o formato le sitosko katar o VICE, bi te ovel xasardo o senso ande nijekh felo.

Articol tradus de Mihaela Zatrean,u care a utilizat scrierea și regulile gramaticale promovate de Institutul European Rom pentru Arte și Cultură (ERIAC) și agreate cu Universitatea din Graz, de asemenea, utilizate și de Roma Information Office (OSF).