Hoe het is als je niet kunt stemmen tijdens de Tweede Kamerverkiezingen

Veel mensen om me heen zijn nu volop bezig met de vraag op wie ze gaan stemmen, maar ik niet. Want ik mag niet stemmen. Ondanks dat ik al meer dan 25 jaar in Nederland woon, heb ik de status ‘nationaliteit onbekend’ en een permanente verblijfsvergunning. Daarmee mag ik wel stemmen bij de gemeenteraadsverkiezingen, maar niet bij de verkiezingen voor de provincie of de Tweede Kamer. Er zijn in Nederland zo’n 30.000 mensen die de status ‘nationaliteit onbekend’ hebben. Zo’n 6000 daarvan zijn staatloos. En daarnaast zijn er meer mensen die al vele jaren in Nederland wonen, of hier zelfs zijn geboren, maar niet mogen stemmen. 

In Nederland mag in principe iedereen die 18 jaar of ouder is en de Nederlandse nationaliteit bezit, stemmen. Alleen een rechter kan iemand uit het kiesrecht ontzetten, en dat gebeurt  zelden. Zo eiste het OM in 2005 dat de moordenaar van Theo van Gogh, Mohammed B., het kiesrecht zou worden ontnomen, maar daar was de rechter het niet mee eens. Rechters weigeren dit vaak, omdat stemmen wordt gezien als een basisrecht, iets wat je mensen niet zomaar kunt ontnemen. Toch heeft niet iedereen dat recht, en dat kan zorgen voor een enorm minderwaardigheidsgevoel. 

Iemand die, net als ik, de status ‘nationaliteit onbekend’ op haar verblijfsvergunning heeft staan en daardoor geen Nederlands paspoort kan krijgen, is Elisabetta Agyeiwaa (32). Zij heeft ook nooit kunnen meedoen aan de Tweede Kamerverkiezingen en herkent ook het minderwaardigheidsgevoel. “Veel mensen realiseren zich niet hoe waardevol hun stem is. Ik ben in Nederland opgegroeid, ik heb hier gestudeerd, ik werk, ik betaal belasting, maar ik tel niet mee. Ik mag niet stemmen, waarmee wordt gezegd dat mijn meningen en keuzes niet meetellen. Daardoor voel ik me buitengesloten,” zegt ze. “Bij alle verkiezingen word ik er weer aan herinnerd.” 

Toen ze achttien werd, werd ze voor het eerst geconfronteerd met het feit dat ze niet mocht stemmen. “Een deel van mijn identiteit en mijn rol in de samenleving werd genegeerd. Deze ervaring zet mij elke keer weer aan het denken over mijn plek in de wereld en het voelt alsof ik moet vechten voor erkenning. Zo voel ik me al jaren, en het verlangen naar gelijkheid is niet verdwenen, maar juist versterkt,” vertelt Agyeiwaa.

“Soms voel ik me geïsoleerd in gesprekken over politiek, omdat mijn mening niet hetzelfde gewicht draagt als dat van mensen met stemrecht. Het heeft mij geleerd om mijn stem op een andere manier te laten horen. Ik laat mijn stem bijvoorbeeld horen via de campagne ‘Wat is nou echt belangrijk’ van ActionAid. Daarmee wil ik mensen kennis laten maken met de Feministische Partijwijzer waarin je kunt zien welke partij opkomt voor vrouwenrechten, het klimaat en gelijke kansen voor iedereen. Mijn boodschap is ook: maak gebruik van het recht dat mij is ontnomen.” 

De groepen mensen die in Nederland niet mogen of niet kunnen stemmen, zijn vaak ook het meest kwetsbaar, ziet Pleun Usman van Straat Consulaat, een organisatie die zich inzet voor de belangen van dakloze mensen. Op 22 november gaat het Straat Consulaat met een groep (ex-) dakloze mensen naar de stembus, zodat ze elkaar motiveren om hun stem te gebruiken.

“De mensen die het vaakst naar de stembus gaan, representeren niet per se de hele samenleving. Juist de groepen waarmee wij werken zijn ondervertegenwoordigd,” legt Usman uit. Zo mogen EU-arbeidsmigranten en ongedocumenteerden niet stemmen, ook al wonen zij al jaren in Nederland. “Van die groepen wordt sowieso vaak gezegd dat zij nergens recht op zouden moeten hebben.” Voor dakloze Nederlanders geldt dat ze wel stemgerechtigd zijn, maar dat het hen meestal toch niet lukt om te stemmen.

Ik spreek Usman in het kantoor van Straat Consulaat in Den Haag, waar ProDemos een voorlichtingsmiddag voor dakloze mensen heeft georganiseerd over de verkiezingen. Ze vertelt dat de administratieve rompslomp voor dakloze mensen een belemmering kan zijn om hun stem uit te brengen. Om te mogen stemmen, heb je namelijk niet alleen een Nederlands paspoort nodig, maar ook een inschrijving bij de Basisregistratie Personen (BRP), en niet iedereen is zich daarvan bewust. “Iedereen heeft recht op een briefadres, ook dakloze mensen,” legt Usman uit, “En dat moet door de gemeente verstrekt worden. Op het briefadres kunnen ze hun stempas ontvangen.” 

Ook voor dakloze mensen die wel een briefadres hebben, is de drempel om te stemmen soms te hoog. “Voor velen is het spannend om hun post op te halen, omdat er ook brieven tussen kunnen zitten die ze niet willen openen, denk aan boetes.” Volgens ProDemos komt het ook vaak voor dat stempassen het juiste adres niet bereiken, vooral bij ‘bankhoppers’ die vaak van adres wisselen. 

 Mensen die op straat moeten zien te overleven hebben niet altijd “ruimte in hun hoofd” voor de verkiezingen, vertelt Usman. “Ze zijn vaak ook boos op de politiek, en er is weinig vertrouwen in de overheid.”

Via Straat Consulaat spreek ik met de 25-jarige Raun. Hij is zo’n vier maanden dakloos geweest. Raun kon niet meer bij zijn moeder wonen vanwege zijn zware drugsverslaving, waardoor hij in zijn auto is gaan wonen. “Mijn auto was in principe mijn huis, maar toen ik die in de prak reed omdat ik onder invloed was, kwam ik op straat te staan. Ik had het geluk dat ik toen bij een vriend terecht kon. Vanaf dat moment werd ik ‘bankhopper’ en sliep ik steeds een tijdje bij iemand anders.”

In de tijd dat hij geen huis had, stond Raun nog ingeschreven bij zijn moeder, waardoor zij zijn post ontving. “Die bekeek ik eigenlijk nooit,” zegt hij. “Toen ik ook nog eens werkloos werd, kreeg ik zo veel schijt aan de wereld en aan de politiek. Als je dakloos bent, denk je alleen aan waar je die nacht kunt slapen, hoe je aan geld komt voor eten en hoe je veilig blijft. Je bent boos, dat was ik ook. Ik had problemen en heb om hulp gevraagd, maar ik had het gevoel dat niemand om me gaf, ook de politiek niet.”

Inmiddels woont Raun in een safe house. Hij is van zijn verslaving af en probeert te re-integreren in de maatschappij. “Voor mij is dit een goed moment om weer te stemmen, wat ik sinds mijn achttiende niet meer heb gedaan,” zegt hij. Zijn moeder, met wie hij inmiddels een goede band heeft, adviseerde hem om dit jaar te gaan stemmen. “Mijn moeder zei: ‘stemmen is een manier waarop wij wat kunnen veranderen aan de regering die jij zo klote vindt’. Het woningtekort is een voorbeeld van waarom het belangrijk is dat dakloze mensen stemmen, het gaat ook over hen.”

Terwijl organisaties als Straat Consulaat hun best doen om meer dakloze mensen naar het stembureau te krijgen, proberen belangenorganisaties zoals Here to Support ook aandacht te vragen voor mensen zonder stemrecht. In Amsterdam-Oost zette de non-profitorganisatie afgelopen week een alternatief stembureau op om een stem te geven aan mensen die niet mogen stemmen. Het gaat om asielzoekers, statushouders en ongedocumenteerden, maar ook internationale studenten. Zij kunnen in het alternatieve stemhokje geen stem uitbrengen op een politieke partij, maar beantwoorden in plaats daarvan vragen over thema’s die ze belangrijk vinden, en schrijven op wat zij zouden willen zeggen tegen de nieuwe minister-president. Voorafgaand aan de Tweede Kamerverkiezingen worden hun ‘stembiljetten’ gedeeld met buurtbewoners, zodat ze hun ideeën kunnen meenemen in hun eigen stem. Na de verkiezingen worden de alternatieve stembiljetten ook gepresenteerd aan de nieuwe parlementariërs.

“Iedereen was heel enthousiast omdat ze eindelijk mochten meedoen en hun stem op een bepaalde manier werd gehoord,” zegt de Syrische Rahaf (28) van Here To Support. “Zelf heb ik ook een stembiljet van Here To Support ingevuld. Hoewel ik weet dat het geen echte stem is, voelt het goed om te weten dat iemand met stemrecht mijn ideeën meeneemt in zijn stemkeuze tijdens de Tweede Kamerverkiezingen, dus daar heb ik vertrouwen in.”

Rahaf is zes jaar geleden naar Nederland gekomen, leerde in een jaar Nederlands spreken, studeerde aan de Universiteit van Amsterdam en heeft inmiddels een baan. Ze heeft een verblijfsvergunning voor onbepaalde tijd en recht op een paspoort, maar vanwege de vertragingen bij het IND kon ze een week geleden pas een aanvraag voor naturalisatie indienen. Nu moet ze nog een jaar wachten, dus ook zij kan bij deze verkiezingen niet stemmen. Volgens cijfers van het IND kregen alleen al in 2022 ruim tienduizend mensen een verblijfsvergunning voor onbepaalde tijd. Als het een aantal jaren duurt voordat zij een paspoort kunnen aanvragen, gaat er dus een flink kiezerspotentieel verloren.

Rahaf vindt het belangrijk om via Here To Support toch een zekere politieke druk te kunnen uitoefenen. “Het is oneerlijk dat een Nederlands paspoort een voorwaarde is om te mogen stemmen,” zegt Rahaf. “Mensen dragen actief bij aan de maatschappij, studeren, werken en betalen belasting, zijn goed geïntegreerd – maar dat is allemaal niet genoeg om je stem te mogen laten horen.”

Volgens Rahaf maken asielzoekers een groot deel uit van de maatschappij. “Ik vind dat er uitbreiding moet komen van het stemrecht en de voorwaarden soepeler moeten zijn, vooral als ik zie hoe goed asielzoekers en vluchtelingen hun best doen, ondanks dat ze vaak helemaal opnieuw moeten beginnen met het opbouwen van hun leven. Waarom zou je Nederlander moeten worden voordat je jouw ideeën of stem kunt laten horen? Wij zijn er en we zijn niet met weinig. Er wordt binnen de politiek over ons gesproken en er worden beslissingen gemaakt over ons, maar onze stemmen worden niet meegenomen.”  

Via Rahaf kom ik in contact met de Ethiopische Seid (20), die om politieke redenen zijn land moest verlaten. Drie jaar geleden kwam hij via Griekenland naar Nederland. Zijn asielaanvraag werd afgewezen, waarna hij het asielzoekerscentrum moest verlaten. Nu heeft hij een verblijfplaats dankzij de organisatie HVO-Querido, die onderkomen regelt voor ongedocumenteerde mensen. Ondertussen probeert hij een nieuwe aanvraag voor asiel te doen, terwijl de politiek steggelt over de vraag of mensen als hij wel of niet recht hebben op basisvoorzieningen zoals bed, bad en brood. Stemmen mag hij niet, dus hij kan geen invloed uitoefenen op het beleid dat voor hem bepalend is. “De Tweede Kamerverkiezingen bepalen ons leven,” zegt Seid. “Voor mij en andere mensen die ongedocumenteerd zijn, is het afwachten of er een partij aan de macht zal komen die me zal helpen of er juist voor zorgt dat ik terug moet naar Ethiopie. Deze verkiezingen kunnen ervoor zorgen dat mijn leven verandert,” zegt hij. “Ik voel me minderwaardig en ik vraag me soms af of ik wel besta. Doe ik ertoe? En dat door een papiertje. Ik hoop dat mensen die wel mogen stemmen, zullen stemmen op een partij die iets geeft om menselijkheid. Ik hoop op een fijn en veilig leven, waarin ik ook mag stemmen.” 

Is er een kans dat er in de toekomst door meer mensen gestemd mag worden? Er zijn een aantal politieke partijen die pleiten voor een verruiming van het stemrecht, niet voor ongedocumenteerden, maar wel voor bijvoorbeeld mensen met een verblijfsvergunning of voor EU-burgers, die op dit moment alleen nog maar bij de gemeenteraadsverkiezingen mogen meedoen. Op basis van berekeningen van het CBS mochten er (mede) daarom 700 duizend meer mensen stemmen bij de gemeenteraadsverkiezingen in 2022 dan afgelopen woensdag voor de Tweede Kamer. Oftewel: als al die mensen ook hadden kunnen stemmen tijdens de Tweede Kamerverkiezingen, waren er (potentieel) 700.000 meer stemmen geweest, goed voor zo’n tien zetels.

Volgens ProDemos willen meerdere partijen, waaronder PvdD, D66 en PvdA/GroenLinks, dat jongeren vanaf 16 jaar mogen stemmen. GroenLinks wil ook dat in Nederland gevestigde EU-burgers en migranten met een permanente verblijfsvergunning het stemhokje in mogen. Als het aan de partij ligt, mogen zij na vijf jaar stemmen voor zowel de Provinciale Staten als voor de Tweede Kamerverkiezingen.

Als het aan Volt ligt, krijgen in Nederland woonachtige inwoners met een andere EU-nationaliteit, afhankelijk van hun verblijfsduur in Nederland, het recht om te stemmen voor zowel de nationale als de provinciale verkiezingen. En ook deze partij vindt dat jongeren vanaf 16 jaar stemrecht horen te hebben. 

Ook BIJ1 wil uitbreiding van het stemrecht. In hun partijprogramma schrijven ze: vluchtelingen en migranten moeten ook gebruik kunnen maken van deze rechten, niet pas na vijf jaar. Volgens de partij zijn actief en passief stemrecht basisrechten voor iedereen. Bij1 ziet de dag van de Tweede Kamerverkiezingen graag als nationale feestdag, ‘zodat iedereen tijd heeft om te gaan stemmen en de opkomst vergroot wordt’.