Italiaanse fascisten sloten duizenden onschuldige vrouwen op in het gesticht

In de twintig jaar dat het fascistische regime van Mussolini aan de macht was in Italië – van 1922 tot 1943 – werden duizenden mensen opgesloten in gestichten, simpelweg omdat ze zich niet wilden conformeren aan de wetten en regels van de overheid. Annacarla Valeriano en Constantino Di Sante, onderzoekers van de Italiaanse universiteit van Teramo, deden jarenlang onderzoek naar de inhumane gevangenschappen van deze mensen, met name vrouwen, die werden beschouwd als 'geestesziek' omdat ze te liberaal en 'moreel abnormaal' waren om te functioneren in de maatschappij.

Van hun onderzoek is een tentoonstelling gemaakt, met foto's, medische dossiers en persoonlijke brieven, die vorig jaar te zien was in Rome en nu door Italië reist. Ik sprak met Valeriano over hun werk, en wat het regime precies deed met vrouwen die niet luisterden.

VICE: Hoe is dit project begonnen?
Annacarla Valeriano: In 2010 begonnen we door de archieven van het Sant'Antonio Abate-gesticht in de buurt van Rome te kijken. Het gesticht werd opgericht in 1881, en ging dicht in 1998. Als onderdeel van het onderzoek analyseerde ik de medische dossiers van 7.000 van de 22.000 mannen en vrouwen die er opgesloten zaten tussen 1881 en 1945. Een deel van dat onderzoek komt ook aan bod in mijn boek, De geschiedenis van de gestichten van Teramo. Nadat het boek was uitgekomen, besloot ik terug te gaan en me alleen te richten op de vrouwen die opgenomen waren in de tijd van het fascisme, tussen 1922 en 1943.

Waarom? Wat was er specifiek zo interessant aan deze vrouwen?
Tijdens het fascistische tijdperk verschenen er foto's van de vrouwen in hun medische dossiers. En in die jaren werden steeds meer vrouwen opgenomen in het gesticht voor 'afwijkend gedrag'. Dat vond ik een fascinerend gegeven, dus besloot ik er dieper in te duiken.

Waarom waren de foto's belangrijk?
Volgens het positivisme, wat toen erg populair was, kon je zien of iemand crimineel of geestesziek was aan de afmetingen van hun schedel, de vorm van hun jukbeenderen, of de positie van hun ogen. En de foto's dienden ook een praktisch doel – de patiënten konden makkelijk herkend worden als ze probeerden weg te lopen.

Welke diagnose werd er precies bij deze vrouwen gesteld?
'Afwijkend gedrag', maar de staat had hier verschillende categorieën voor bedacht. In een beroemde toespraak in 1925 zei Mussolini dat de enige rol die een vrouw had was om een goede moeder te zijn. De meeste vrouwen die werden opgenomen, werden ervan beschuldigd 'ontaarde moeders' te zijn – ze voldeden niet aan het idee dat de staat had van wat een moeder hoort te zijn.

Waren vooral vrouwen van een bepaalde klasse daar de dupe van?
De meesten waren arbeidersvrouwen die in extreme armoede leefden. Ze werkten op het land en hadden tien, twaalf, veertien kinderen. Als het ze ooit allemaal te veel werd en ze niet meer voor hun gezin konden zorgen op een manier die de staat acceptabel vond, dan werden ze bestempeld als ontaarde moeders. Hetzelfde gebeurde met vrouwen die leden aan postnatale depressie, of die niet nog meer kinderen wilden. Zij pasten niet in Mussolini's plaatje van de perfecte huisvrouw.

En hoe zat het met seksueel afwijkend gedrag? Het fascistische regime had staatsbordelen, dus ze waren niet tegen prostitutie. Maar werden veel vrouwen ook niet opgenomen voor seksuele dingen?
Ja. We hebben dossiers gevonden van een aantal sekswerkers, maar hun beroep was niet het probleem. Ze werden vaak alleen maar opgenomen in het gesticht als ze een soa hadden opgelopen. Maar volgens het regime was het echte probleem meisjes en vrouwen die weigerden om zich op seksueel gebied volledig over te geven aan de wil van hun partner. Zij werden gezien als rebellen die onderdrukt moesten worden.

Waren er specifieke verhalen die je erg raakten?
Ik werd geraakt door zo veel van de verhalen. Ik merkte dat ik toch een intieme band voelde met de vrouwen. Wat me het meeste raakte waren de brieven die ze schreven, waarin ze in hun eigen woorden over hun ervaringen vertelden. Die brieven waren vaak gericht aan hun familie, maar werden nooit verstuurd. Ze werden alleen in hun medisch dossier gestopt. In de meeste van die brieven smeken ze hun families om hen terug te nemen, of smeken ze de artsen om hen vrij te laten. Sommigen schreven verslagen van hun dagelijks leven in het gesticht, vol mishandeling, machtsmisbruik, inhumane leefomstandigheden, en uithongering.

Ze werden opgesloten, maar was er ook sprake van een behandeling?
De opsluiting zelf werd gezien als een vorm van behandeling. Tot er halverwege de twintigste eeuw medicatie werd ontwikkeld voor psychische problemen, werden isolatie en opsluiting gezien als voldoende behandeling. En in die tijd dachten ze dat afwijkend gedrag en psychische problemen hetzelfde ding waren. Als je een man was die niet wilde werken of een vrouw die niet wilde luisteren, vonden ze dat je "constitutioneel immoreel" was.

Waren er andere behandelingsvormen behalve het opsluiten van patiënten?
In de vroege twintigste eeuw werden psychische problemen gezien als een organische onbalans, en werden ze behandeld met warme en koude baden, en de zogenaamde rustkuur – wat betekende dat patiënten voor lange periodes werden vastgebonden aan hun bed. In de tijd van het fascisme experimenteerden artsen ook met insuline-shocktherapie, elektroshocktherapie, en zelfs malariatherapie, waarbij ze patiënten besmetten met malaria om hun lichaamstemperatuur omhoog te krijgen in de hoop dat een catatonische patiënt 'wakker' zou schrikken. Dit soort experimenten waren ongelofelijk gevaarlijk.

Werden mensen weleens vrijgelaten uit het gesticht?
Zeker, ik ben veel gevallen tegengekomen van mensen die meerdere malen werden opgenomen en weer vrijgelaten. Dat waren vooral vrouwen die geen familie hadden waar ze naar terug konden. Meestal als mensen stierven in het gesticht of vijftig of zestig jaar opgesloten zaten, was dat omdat hun familieleden niet bereid waren om ze terug te nemen. Als je eenmaal gedwongen opgenomen werd, werd je niet meer gezien als een mens. Je mensenrechten werden je afgenomen, en je werd bestempeld als een crimineel. Het was een enorme schande om een familielid te hebben dat in een gesticht zat.

De manier waarop we omgaan met psychische problemen is verbeterd, maar wat is er volgens jou hetzelfde gebleven?
Er hangt nog steeds een stigma rond psychische problemen. Als er bijvoorbeeld een moord is gepleegd, is een van de eerste dingen die gezegd wordt dat de moordenaar een "psycho" was of mentaal instabiel, alsof dat alles verklaart. En er is nog steeds sprake van geweld en misbruik in psychiatrische instellingen. Dat zijn misschien geïsoleerde incidenten, maar we moeten meer doen om dat te voorkomen.