Roy Dames maakte een ongemakkelijk intieme documentaire over Emile Ratelband

Emile Ratelband, de positiviteitsgoeroe die in de jaren negentig roem vergaarde met zijn “Tsjakka!”-evangelie, was Nederland beu en is geëmigreerd. Hij noemt zijn vertrek “het einde van een tijdperk”, zegt dat de mensheid “verzwakt” is, en dat hij weggaat vanwege “die idioterie, met 71 soorten genders en al die kerels die half wijf geworden zijn.”

Deze zeer boude uitspraken komen uit de allereerste minuut van de nieuwe driedelige documentaire over Ratelband: Op Hete Kolen. De film is gemaakt door vermaard filmmaker Roy Dames en verschijnt vandaag op Videoland. Op Hete Kolen brengt op een rauwe manier in beeld hoe het leven eruit ziet van iemand die tientallen jaren lang blijft geloven dat de realiteit zich naar zijn denkbeelden zal voegen. We spraken de filmmaker over het maakproces, dat hem langs rechtszaken met Ratelbands ex-vrouw voerde, langs diens villa vol verslaafden en naar emigratiebestemming Thailand, waar Ratelband een krekelfarm wil beginnen. 

Roy Dames (68) werd vooral bekend met de cult-documentaire Foute Vrienden, waarvoor hij zijn criminele kroegmakkers jarenlang bijna onafgebroken volgde. Waar zijn vrienden ook gingen: Roy en zijn camera waren paraat. Dat leverde een zeer intiem kijkje in de woelige levens van de geportretteerden op. Voor zijn nieuwste project hanteerde hij een soortgelijke aanpak. Een half jaar lang liet hij zich op sleeptouw nemen, en bracht in beeld hoe het ratelende orakel Ratelband blijft geloven in de droom die hij verkoopt, ondanks de vaak minder rooskleurige realiteit. 

Dames is blij met het resultaat, vertelt hij me van boven een kop chocolademelk in het Amsterdamse café Koosje. “Er zijn al verschillende pogingen geweest om een documentaire over hem te maken, en dat scheen steeds mislukt te zijn. De makers kregen ruzie met hem, of er was geen wederzijds vertrouwen. Dat heb ik gehoord tenminste. In ieder geval ben ik de eerste die het gelukt is. Zonder problemen.” Dat wil niet zeggen dat hij nooit gesloopt was. “Emile is iemand die niet stopt met praten. Hij blijft aan de gang, hij slaapt tussen de twee en vier uur per nacht. Het gaat maar door, het gaat maar door, het gaat maar door. En ik was altijd bang om wat te missen. Je wilt toch de beste film maken die mogelijk is.”  

Ratelband is inmiddels 73 jaar oud (hoewel hij zichzelf als jonger ziet), en heeft een indrukwekkende staat van dienst vanwege dat extreme uithoudingsvermogen. Eind jaren tachtig stopte hij als poffertjesbakker om als eerste het zelfhulp-evangelie van Tony Robbins naar Nederland te importeren. Het was een schot in de roos in het recent ontzuilde Nederland, dat mee moest hobbelen met een politiek die heilig in marktdenken gelooft. Ratelband verkocht honderdduizenden boeken, trad op bij talloze bedrijfsborrels en in tv-programma’s, waarin hij onder andere mensen over hete kolen liet lopen. Volgens Jumbo-baas Frits van Eerd, die in de docu wordt geïnterviewd, werd zijn supermarkt pas echt succesvol nadat hij Ratelband had ingeschakeld om de communicatie van zijn winkel te verbeteren. Ook won het Nederlands Elftal in 1995 met 3-0 een voetbalwedstrijd na een peptalk waarin Ratelband beweerde dat ze met 3-0 zouden winnen. 

Maar er zit ook een minder succesvolle kant aan de positiviteitsgoeroe, en ook die kant komt uitgebreid aan bod in de docu. In zijn zucht naar publiciteit schoffeerde hij talloze mensen, door bijvoorbeeld met een waterpistool op wetenschapper Pieter Drenth te schieten. Zijn gewezen biograaf Henk Verhaeren noemt hem in één van de interviews een pathologisch leugenaar. Daarnaast ligt Ratelband voortdurend in de clinch met zijn ex-vrouw Moon, die hem met succes aanklaagde wegens mishandeling (hoewel hij zelf nog steeds ontkent). 

Net als met penozeleden Verbrande Herman en Jantje van Amsterdam, bouwde Dames ondanks alles een band op met Ratelband. Hij wil zelfs wel beamen dat het een vriendschap is. “Kijk, er zijn behoorlijk wat mensen die de pest aan hem hebben, of het niet met hem eens zijn. Ik ben het ook niet altijd met hem eens. Over Poetin bijvoorbeeld.” Ratelband vindt dat Europa zich afzijdig moet houden in de Russische oorlog tegen Oekraïne, terwijl Dames het liefst zelf zou gaan knokken aan de kant van de Oekraïners. “En hij krijgt binnenkort zijn negende kind. Dat zou ik ook niet meteen doen. Hij heeft natuurlijk ook veel problemen met zijn ex-vrouw, vechtpartijen, verzin het allemaal maar. Maar ik mag hem wel. Er is ook een reden waarom-ie is, zoals-ie is.” 

Hij vertelt over de moeilijke jeugd van Ratelband. “Zijn oom was een NSB’er en zijn vader werd gedwongen om brood te bakken voor de Duitsers. Zijn vader verloor na de oorlog de bakkerij en ging aan de drank, en de hele familie werd gezien als fout. Het gevoel nergens geaccepteerd te worden heeft volgens mij veel invloed op hem, al bagatelliseert hij het zelf. De bron van Tsjakka is volgens mij dat ie daar tegen ging vechten.” Als ik aan Dames vraag of de documentaire niet een eind gaat maken aan hun vriendschap zegt hij lachend: “Dat gaan we zien, haha. Maar ik denk dat het onze relatie niet gaat schaden. Ik wil hem nog wel opzoeken in Thailand.” 

Dames zegt dat hij ervan stond te kijken dat Ratelband altijd alles zegt wat hij denkt. “Zoiets had ik nog nooit gezien. Het maakt niet uit of het de koning is of iemand anders, als-ie wat voelt, dan zegt-ie dat. Dat maakt geen fluit uit.” Toch is de enige uitzondering op deze regel wrang genoeg een koning, namelijk die van Thailand. “In Thailand moet je vrienden zijn met de koning. Zo werkt het daar, het is toch een dictatuur. Iets negatiefs zeggen over de koning mag absoluut niet. Maar hij mag de koning graag.” 

Volgens Dames zijn er in Nederland, hoewel er officieel vrijheid van meningsuiting is, weer andere manieren om mensen onder de duim te houden. “Door middel van belasting, of regeltjes, dat merk ik wel hoor, in mijn leven. Er zit soms wel een kern van waarheid in, wat Ratelband beweert. Over de politieke correctheid in dit land.” Volgens Dames zit hem dat soms ook in de weg. “Ik maak films die op het randje zitten of over het randje, daar sta ik om bekend en daar ben ik ook voor geëerd. Er moeten omroepen zijn die zulke projecten willen uitzenden. Ik ben al die omroepen heel dankbaar met wat ze tot nu toe voor me gedaan hebben, maar nu verder. Ga maar eens een film maken over een pedofiel... ze krijgen een hartaanval ervan. Ik heb een pedofiel tien jaar lang gevolgd, maar alle deuren gaan dicht.” 

Wat Dames aanvankelijk politieke correctheid noemt, blijkt uit zijn verhalen eerder het risicomijdende gedrag dat de hedendaagse managementcultuur typeert. Wie een gek of extreem project wil maken, draagt daardoor vaak zelf het financiële risico. “Vroeger zaten er bij de omroepen nog provo-achtige types,” zegt Dames weemoedig. En terwijl het filmmaken toch al geen vetpot is, vertelt Dames hoe hij er tijdens het doen van zijn boekhouding ook nog achterkwam dat hij opgelicht is. “Er was een prijsvraag op het internet, waarmee je een iPhone kon winnen. Gereageerd, drie euro overgemaakt, en vervolgens was ik ergens lid van. Nu is er achthonderd euro afgeschreven.” Hij noemt de maker van de advertentie een klootzak. “Dan heb ik liever van doen met echte criminelen.” 

Dames is net als Ratelband op sommige punten ontevreden met de tijdsgeest en misschien is dat wat de vergane glorie van de documentaire zo overtuigend en pijnlijk maakt: het is een rauwe weergave van een vervlogen tijdperk. Er komen allerlei halfvergeten televisiesterren voorbij. Het schrijnendst is de scene waarin Ratelband langsgaat bij de afgelopen maand aan Parkinson overleden sterjournalist Willibrord Frequin, die er ook in de docu al vrij slecht aan toe is. Ratelband schept op over hoe hij zijn negende kind wel degelijk “vlees op vlees” heeft verwekt bij de donormoeder, waarop Frequin een ongemakkelijke lach ten gehore brengt. Ook zie je de positiviteitsgoeroe melancholisch zijn archief opruimen: een enorme loods gevuld met spullen uit zijn verleden. Geboortekaartjes die wegens ruzie nooit verstuurd zijn, trouwkaarten uit stukgelopen huwelijken en de pan waarin hij ooit de grootste pannenkoek ter wereld bakte. 

Toch heeft de manier van denken die Ratelband populariseerde nog steeds veel invloed. Het idee dat je alles kunt bereiken, als je maar graag genoeg wilt, is een stevig fundament onder het onbegrijpelijk lang voortdurende VVD-succes. Ook zijn overtuigingstechnieken zijn gemeengoed geworden in de politiek, volgens Henk Verhaeren. “Je ziet het nu ook in de politiek, als je de leugen maar lang genoeg herhaalt, gaan de mensen het vanzelf geloven.” 

En ook op het gebied van huisjesmelken is Ratelband een voorbeeld van hoe het niet moet, maar wel vaak gaat. Dat is goed te zien in de scene waarin hij Villa De Rijn ontruimt. Dat pand heeft hij een jarenlang verhuurd aan verslaafden, moordenaars en andere mensen die moeilijk kunnen aarden. Gedurende het grootste deel van de serie hangt Ratelband de weldoener uit: hij gaat zelfs kerst ging vieren met zijn huurders en tot ongemak van de bewoners van de enorme flat die op de villa uitkijkt, mondt het uit in een vuurwerkfestijn. Maar uiteindelijk schopt hij de opgevangen verschoppelingen net zo makkelijk weer de straat op omdat hij het pand wil slopen, zo is te zien in één van de scenes. Om ze te helpen sneller op te hoepelen, slaat hij met een hamer alle wasbakjes en toiletpotten kapot. “Ik lijk netjes voor jullie, maar ik ben helemaal niet netjes!” bijt hij één van de huurders toe die aan het autoportier hangt terwijl hij wegrijdt. 

Ratelband emigreert omdat hij geen toekomst meer ziet voor zichzelf en zijn ideeën in Nederland, maar focust daarbij vooral op de dingen die hem niet aanstaan. Er zijn meer dan genoeg mensen die vooral hun eigenbelang nastreven en niets moeten hebben van de “71 soorten genders”. Ratelband laat juist een land vol volleerde volgelingen achter, en wie het niet al is, wordt het wel door een succescursus te volgen bij een jonge mindsetcoach of rapper. Ergens is het vreemd dat uitgerekend een positiviteitsgoeroe er niet in slaagt om dat in te zien. 

Volgens Roy Dames is het “Tsjakka”-evangelie bovendien ook waardevol voor wie niet blindelings naar geld en zakelijk succes streeft. “Het is voor mij heel simpel uit te leggen, waar je in gelooft, dat moet je doen. Laat je niet door allerlei gezeik of kritiek tegenhouden.” Het is de motor achter zijn eigen films, al zegt hij Emile Ratelband niet nodig te hebben gehad om tot dit besef te komen. “Ik doe dit al veertig jaar, en er zijn veel mensen die dit doen, zonder dat ze ooit van ‘Tsjakka!’ gehoord hebben.”