Το Φύλο Είναι μια Καταραμένη Ιστορία

Κάθε μέρα το VICE Greece παρουσιάζει αποσπάσματα βιβλίων που σχετίζονται με το γυναικείο ζήτημα. Το παρακάτω απόσπασμα είναι από το βιβλίο «Η Κατάρα του Φύλου» της Colette Soler, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πλέθρον. Η Colette ασκεί και διδάσκει την ψυχανάλυση στο Παρίσι.

Αυτό είναι το μάθημα της 27ης Νοεμβρίου 1996:

Βρισκόμαστε, σήμερα, στο ξεκίνημα μιας νέας χρονιάς. Τη φετινή θεματική, την ονόμασα «Η κατάρα του φύλου».

Κάτι δεν λειτουργεί μεταξύ ανδρών και γυναικών. Δεν σας λέω και τίποτα καινούριο, ήταν ανέκαθεν γνωστό. Aναμφίβολα, υποφέρουμε από αυτό. Λέω αναμφίβολα, γιατί δεν παραπονιόμασταν ανέκαθεν. Από πότε παραπονιόμαστε γι’ αυτό; Θα μπορούσαμε να μελετήσουμε το θέμα, θα μπορούσαμε να το κάνουμε αντικείμενο μιας μελέτης του πολιτισμού. Σε κάθε περίπτωση, είναι ξεκάθαρο ότι από τον Φρόιντ και μετά, σίγουρα παραπονιόμαστε γι’ αυτό. Σε σημείο, μάλιστα, που ο Λακάν, χωρίς περιστροφές, να φτάσει να πει, σχετικά με την αναλυτική διαδικασία: «Στην ανάλυση, μιλάμε για το γαμήσι και λέμε ότι κάτι δεν πάει καλά».

Ποιο είναι το πρόβλημα; Κατά βάθος είναι πρόβλημα δεσμού –χωρίς αμφισημία– και σκέφτηκα ότι περισσότερο αφορά τον δεσμό της αγάπης. Το πρόβλημα είναι η διασύνδεση, το να «δέσει» κανείς την απόλαυση με έναν άλλον, έναν όμοιο και, επιπλέον, με έναν έμφυλο άλλο, γεγονός που τον κάνει να μην είναι πια καθόλου όμοιος. Πώς γίνεται, λοιπόν, πώς κάθε υποκείμενο τα καταφέρνει ώστε να έρθει η απόλαυση να «κατοικήσει» τον έμφυλο δεσμό, που είναι ένας δεσμός εξαιρετικά ιδιαίτερος, λόγω του ότι αυτή ακριβώς η απόλαυση δεν μοιράζεται; Ο Ζακ-Αλέν Μιλέρ είχε τονίσει τη συγκεκριμένη ασυμβατότητα μεταξύ της απόλαυσης που ονόμαζε εναδική [unaire] και του «δύο», που χαρακτηρίζει το ζευγάρι. Το ότι η απόλαυση δεν μοιράζεται, σημαίνει πως απολαμβάνουμε μόνοι μας, πάντοτε. Ωστόσο, δεν προκαλεί πρόβλημα σε όλες τις περιπτώσεις. Και, κατά βάση, δημιουργεί πρόβλημα μόνο στην περίπτωση της αγάπης. Το ότι ο πονόδοντος, για παράδειγμα, δεν μοιράζεται, δεν ενοχλεί κανέναν, παρά μόνο -και ίσως- τον πάσχοντα. Αναφέρομαι εδώ στο παράδειγμα του πονόδοντου, γιατί είναι φροϊδικό παράδειγμα, θα μπορούσα να αναφερθώ σε οποιονδήποτε άλλο σωματικό πόνο. Η ψυχή, έλεγε ο Φρόιντ, συσφίγγεται γύρω από τη μαύρη τρύπα του γομφίου. Με άλλα λόγια, ο πόνος ακυρώνει τη λίμπιντο και αποκόβει από τον κοινωνικό δεσμό. Στην περίπτωση της αγάπης, όμως, έχουμε να κάνουμε με παράδοξο, ή τουλάχιστον με πρόβλημα, στον βαθμό που η αγάπη προσβλέπει στο Ένα της συγχώνευσης, αποβλέπει στο να γίνουμε ένα, φτάνοντας ακόμη και σε σημείο να οραματίζεται τη μακαριότητα. Και, κατά συνέπεια, μόνο στην αγάπη το γεγονός ότι απολαμβάνει ο καθένας μόνος του, και ότι ο ένας δεν απολαμβάνει από τον άλλον, δημιουργεί πρόβλημα.

***

Ας επιστρέψουμε εδώ στο θέμα μας κι ας αναρωτηθούμε ποιος ο λόγος της επιλογής της λέξης «κατάρα»; Σημειώνω αρχικά ότι ο όρος ανήκει στο λεξιλόγιο των παθών, εκείνου που ο Iμμάνουελ Καντ θα ονόμαζε παθολογικό και επίσης είναι ένα λεξιλόγιο προερχόμενο από εποχές περασμένες, εποχές πριν από την επιστήμη και πριν από την έλευση του υποκειμένου της επιστήμης. Διαθέτουμε τη μετάφραση με όρους λογικής, την έχουμε γιατί ο Λακάν την επινόησε. Η μετάφραση σε όρους λογικής εκείνου που ονομάζει κατάρα είναι το αδύνατο, το αδύνατο υπό τη λογική έννοια: αδύνατο τα φύλα να κάνουν σχέση όταν πρόκειται για όντα που υπάγονται στη γλώσσα. Το αδύνατο αυτό είναι τελείως διαφορετικό από την κακή μοίρα, έτσι όπως διαμόρφωσε την έννοια ο Λακάν και σύμφωνα με ό,τι έχουμε μάθει από εκείνον.

Το κοινό μεταξύ κατάρας και αδυνάτου είναι ότι και οι δύο όροι αναφέρονται σε κάτι που διαφεύγει των δυνατοτήτων του υποκειμένου. Κάτι, λοιπόν, που δεν εμπίπτει στη δική του ευθύνη, κάτι για το οποίο δεν έχει να απολογηθεί, και που γίνεται μοιραίο, γίνεται πεπρωμένο. Άλλωστε ο Οιδίποδας, όχι του Φρόιντ αλλά του Σοφοκλή, στον οποίο ο Φρόιντ αναφέρεται, ο Οιδίποδας λοιπόν είναι μια φιγούρα που σηκώνει το βάρος μιας κατάρας, η οποία τελικά τον καθιστά μαριονέτα ενός πεπρωμένου που ο ίδιος αγνοεί.

Για ποιο λόγο ο Λακάν ανέσυρε τον όρο αυτόν το 1973, αφού είχε ήδη διατυπώσει την κατηγορία του αδυνάτου;

Ο συγκεκριμένος όρος παρουσιάζει πλεονεκτήματα. Αρχικά, αμφιταλαντεύεται, θα επανέλθω, μεταξύ του «καταριέμαι» και του «διατυπώνω κακώς, ημιτελώς». Δηλαδή έχει μια αντήχηση, ευρύτατες σημασιολογικές συμπαραδηλώσεις, πράγμα που είναι πλεονέκτημα. Άλλο ένα πλεονέκτημα, παράδοξο ίσως αλλά, τέλος πάντων, θεωρώ ότι είναι πλεονέκτημα, το γεγονός ότι αυτή η κατάρα δεν ανήκει στο λεξιλόγιο του ευ λέγειν [bien dire] της ψυχανάλυσης. Είναι όρος που ανήκει περισσότερο στο λεξιλόγιο της φαντασίωσης. Και πιστεύω, είμαι σίγουρη δηλαδή, ότι ο Λακάν τον χρησιμοποίησε για να στηλιτεύσει την ίδια την ψυχανάλυση, εφόσον, όπως είπε, η ύπαρξή της είναι δυσχερής, προβληματική και ότι «για την ώρα –ήταν το 1973– δεν μπορεί να σταθεί ισάξια με τις αποδείξεις των μαθηματικών, με αποτέλεσμα (οφείλουμε να πούμε ότι εδώ η διάγνωση του Λακάν είναι αρκετά σκληρή) τον «διπλασιασμό» της κατάρας επί του φύλου. Δηλαδή, όχι μόνο δεν θεραπεύει με κανένα τρόπο (το θεραπεύει σε εισαγωγικά πάντα), αλλά ότι, εκτός του ότι δεν επιλύει, διπλασιάζει κιόλας το βάρος της κατάρας επί του υποκειμένου, το οποίο, στο τέλος της διαδρομής, δεν θα μπορέσει παρά μόνο να την εξερευνήσει.

***

Αν, λοιπόν, με παρακολουθήσατε ως εδώ, αντιλαμβάνεστε ότι η κατάρα είναι μια ερμηνεία. Όταν λέμε «κατάρα», εννοείται, πρέπει να το πούμε δυνατά (νομίζω ότι στον Τεν Tεν ξεστομίζουν πολλές κατάρες που δεν είναι παρά σημεία στίξης), πρόκειται για ερμηνεία, πολύ ακριβή, που έχει να κάνει με την αιτία, όπως κάθε ερμηνεία που σέβεται τον εαυτό της: εντοπίζει την αιτία, εδώ πρόκειται για τις αναποδιές του υποκειμένου, τις δυστυχίες του, εντοπίζει την αιτία των περιπετειών του μέσα στον Άλλο. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η κατάρα κάνει τον Άλλο να υπάρχει ως βούληση, βούληση που τιμωρεί, βούληση που εκδικείται κτλ, που, όπως και να ’χει, παρακολουθεί, που μας έχει στο μάτι, και της οποίας η εκδίκηση σημασιοδοτεί τις δυστυχίες μας. Η κατάρα συντηρεί τους θεούς, είτε στον πληθυντικό όπως στην Αρχαιότητα, τότε που οι κατάρες είχαν μεγάλη ισχύ, είτε στον ενικό, τον «Θεό» του μονοθεϊσμού. Σε κάθε περίπτωση, με την κατάρα πιστεύουμε ότι η δυστυχία μιλάει, πιστεύουμε ότι η δυστυχία μάς λέει κάτι: της αποδίδουμε δηλαδή νόημα. Και το νόημα αυτό, το έλεγα μόλις τώρα, είναι, όπως και σε κάθε άλλη περίπτωση, η απόλαυση.

***

Στις εποχές της μεγάλης πίστης, στις εποχές πριν από τον θάνατο του θεού, του θεού του μονοθεϊσμού, η θεία κατάρα διατηρούσε όλο της το βάρος. Σήμερα, δεν έχουμε πια τη συναίσθηση της τραγωδίας, είμαστε ανίκανοι να την κατανοήσουμε, γιατί δεν υπάρχει πια η έννοια του πεπρωμένου. Ελλείψει θεού, δεν απομένουν παρά ατυχίες, βέβαια, αλλά χωρίς Άλλο, που να τις σημασιοδοτεί. Και τόσο το χειρότερο! Αυτή είναι η γνώμη μου τουλάχιστον, αλλά και ο λόγος για τον οποίο είχα γράψει ένα μικρό κείμενο αναφορικά με την αποκάλυψη, που είχα ονομάσει «Αποκάλυψη ή χειρότερα». Διότι η φρίκη της Αποκάλυψης μετριάζεται κάπως από το γεγονός της ύπαρξης Άλλου. Αν περνάτε από τις δυστυχίες της Αποκάλυψης χωρίς Άλλον, δηλαδή με το επιπρόσθετο φορτίο της εγκατάλειψης, δεν έχετε πια το μίσος προς τον θεό να σας συντηρεί, και η ζωή χάνει πια αυτήν τη διευκόλυνση.

Δεν έχουμε πια θεό, κάτι όμως έχει έρθει στη θέση του. Τι να είναι άραγε, αν όχι το ίδιο το ασυνείδητο;

#Γυναίκα: Το Σώμα της Ανήκει

Παρακολουθήστε όλα τα βίντεo του VICE, μέσω της νέας σελίδας VICE Video Greece στο Facebook

Το ασυνείδητο είναι το όνομα ενός θεού της νεωτερικότητας. Θα ήθελα να αναπτύξω λίγο το συγκεκριμένο σημείο. Δηλαδή, στην πραγματικότητα, η κατάρα που μας ενδιαφέρει σήμερα στην ψυχανάλυση είναι η κατάρα του ασυνειδήτου. Θα ήθελα να παρατηρήσετε εδώ, πριν αναπτύξω την άποψη αυτή, ότι, αν δεν βλέπετε τα πράγματα κατ’ αυτόν τον τρόπο, αν δεν αντιλαμβάνεστε δηλαδή ότι το ασυνείδητο, η ανακάλυψη του ασυνειδήτου, ξαναδίνει λίγη λάμψη σε έναν θεό ετοιμοθάνατο, δεν θα κατανοήσετε και τον λόγο για τον οποίο ο Λακάν λέει στο σεμινάριο «Ακόμη» ότι ο Φρόιντ έσπευσε να βοηθήσει τον Θεό, ως νέος Χριστός, πιο μοντέρνος, αναμφίβολα, αλλά Χριστός παρά ταύτα, που διασώζει τον Θεό πατέρα. Θα το βρείτε στη σελίδα 98 του σεμιναρίου. Πράγματι, μήπως το ασυνείδητο δεν είναι κάτι σαν ένας Άλλος, με άλφα κεφαλαίο, που χαράσσει τις οδούς απ’ όπου θα περάσει το υποκείμενο; Αν όντως αυτό είναι, πρόκειται για ένα μοντέρνο βλαστάρι του πεπρωμένου, στην εποχή της επιστήμης. Αν, και δώστε έμφαση στο «αν», αν όπως το λέμε και το επαναλαμβάνουμε, το ασυνείδητο καθορίζει το υποκείμενο, κάθε άνθρωπος που μπαίνει σε ανάλυση πείθεται πως αν το ασυνείδητο καθορίζει το υποκείμενο με τα συμπτώματά του, τις επιλογές αντικειμένου του, τις επαναλήψεις του, τότε έχει μια λειτουργία, δεν θα πω πανομοιότυπη, αλλά παρόμοια με εκείνη των θεών του παρελθόντος και του θεού που είναι πιο κοντά σ’ εμάς.

***

Κατά συνέπεια, αυτό το απωθημένο ασυνείδητο, που αφήνει κάλλιστα χώρο στην υποκειμενική επιλογή, συμβαδίζει με τις απόψεις που αναπτύσσει [ο Φρόιντ] στο Περατή και μη Περατή Ανάλυση σχετικά με το τέλος της ανάλυσης. Παραπέμπω σε δύο αποσπάσματα, αν έχετε την έκδοση του εκδοτικού οίκου PUF. Στον δεύτερο τόμο του Αποτελέσματα, Ιδέες, Προβλήματα, στη σελίδα 242, ο Φρόιντ διατυπώνει το ερώτημα του τι γίνονται, στο τέλος της ανάλυσης, οι ενορμήσεις που είχαν απωθηθεί στην αρχή της νεύρωσης. Απαντά κατά τρόπο απλό και ταυτόχρονα κατηγορηματικό, ότι η ανάλυση επιτρέπει την αναθεώρηση των απωθήσεων, που σημαίνει ότι επιτρέπει μια νέα επιλογή, τη λειτουργία μιας νέας επιλογής για το υποκείμενο, ως προς τις ενορμήσεις που είχαν παραμεριστεί από την άμυνα. Διευκρινίζει ότι αυτή η νέα επιλογή μπορεί να έχει δύο κατευθύνσεις. Είτε να καταστραφούν οι απωθήσεις και να γίνουν αποδεκτές οι ενορμήσεις, αυτό εννοούμε όταν μιλάμε για υποκείμενο που επωμίζεται τις απολαύσεις: οι ενορμήσεις που το υποκείμενο δεν μπόρεσε να ανεχτεί μπορούν να γίνουν ανεκτές λίγα χρόνια αργότερα. Είτε, λέει ο Φρόιντ, η άλλη εναλλακτική είναι μια νέα απώθηση, πιο δυνατή, και αυτή τη φορά, ελπίζουμε, η οριστική.

Αυτά είναι τα δύο πεπρωμένα που ο Φρόιντ σκιαγραφεί για τις ενορμήσεις και που, αμφότερα, το υπογραμμίζω, παρουσιάζονται σαν να άπτονται μιας επιλογής του υποκειμένου. Το υποκείμενο δεν υποκύπτει υπό το βάρος των προσταγών του ασυνειδήτου αλλά, έχοντας φωτίσει το απωθημένο, βρίσκεται αντιμέτωπο με μια νέα επιλογή.

Περισσότερα από το VICE

Έτσι Παρασκευάζεται τo Αυτοσχέδιο Tσίπουρο στις Ελληνικές Φυλακές

51 Τρόποι για να Γίνει Λιγότερο Εχθρικός ο Κόσμος Απέναντι στους Χοντρούς Ανθρώπους

«Άβυζη», «Χοντρή», «Σημαδεμένη» - Γυναίκες στην Ελλάδα Φωτογραφίζονται Μιλώντας για το Body Shaming