Zo was het om een kind te zijn tijdens de oorlog in voormalig Joegoslavië

Dit is een project uit 2020, 25 jaar na de val van Srebrenica.

Voorafgaand aan de herdenking van de val van Srebrenica, aanstaande zaterdag, sprak VICE met jongeren die in de jaren negentig in voormalig Joegoslavië zijn geboren. Zij dragen de gruwelen die daar hebben plaatsgevonden nog altijd met zich mee. We maakten er vijf lees- en luisterverhalen over. Die vind je hier: Kinderen van de Oorlog in Bosnië.

Het is onmogelijk om in een paar alinea’s te vatten wat er precies is gebeurd tijdens de oorlog in voormalig Joegoslavië, of om precies te beschrijven welk leed er veroorzaakt werd. We hebben, met de hulp van voormalig Srebrenica-onderzoeker bij het NIOD, Paul Koedijk, een korte geschiedenis geschreven om de lees- en luisterverhalen van context te voorzien.

Srebrenica is een stad in het oosten van een land dat nu Bosnië en Herzegovina heet. Toen Srebrenica in 1995 werd ingenomen door Bosnisch-Servische troepen, was dat het begin van de grootste genocide in Europa sinds de Tweede Wereldoorlog. Naar schatting werden 8.000 Bosnische moslimmannen vermoord door het Bosnisch-Servische leger, maar het totale aantal slachtoffers is nog altijd onbekend.

De Val van Srebrenica was onderdeel van de oorlog die in 1992 uitbrak, na het uiteenvallen van Joegoslavië. Spanningen tussen verschillende etnische bevolkingsgroepen binnen en tussen die nieuw gevormde staten gingen gepaard met etnische zuiveringen – de uitmoording van de ene etnische groep door de andere – over en weer.

Van 1953 tot 1980 regeerde communistische dictator en maarschalk Josip Broz Tito over Joegoslavië. Hij was er al die tijd in geslaagd om verschillende etnische en religieuze groepen samen te laten leven. Dat deed hij door macht te delegeren aan de verschillende republieken en onrust de kop in te drukken. 12 jaar na zijn dood, in 1992, werd in Bosnië een referendum gehouden waarin een meerderheid van de Bosniërs stemde voor het onafhankelijk verklaren van de voormalige Joegoslavische deelstaat Bosnië-Herzegovina. In Bosnië woonden toen Bosniakken, Bosnische Kroaten en Bosnische Serviërs. Zij hingen respectievelijk de islam, het katholicisme en het orthodoxe-christendom aan. De Bosnische Serviërs waren het oneens met de uitkomst van het referendum. Ze riepen een eigen staat uit: de Servische Republiek (zie hier een kaart). Het werd de aanleiding van de Bosnische burgeroorlog, waarin Bosnisch-Servische troepen vooral als doel hadden alle andere etnische groepen te verdrijven uit hun republiek. Soortgelijke situaties speelden zich tegelijkertijd af in andere delen van voormalig Joegoslavië. Tijdens deze etnische zuiveringen en de burgeroorlog in het algemeen werden er duizenden vrouwen uit de verschillende bevolkingsgroepen verkracht en kwamen duizenden mensen om.

Bron gif: origineel gemaakt en gepubliceerd door Hoshie / gebruikt door CC BY-SA 3.0.

De oorlog zou duren tot december 1995, waarbij de Val van Srebrenica in de zomer van 1995 de genocide inleidde.

Aanstaande zaterdag is het precies 25 jaar geleden dat deze gruwelijke gebeurtenissen plaatsvonden. In Den Haag herdenkt Nederland elk jaar de Val van Srebrenica. Het is namelijk ook onderdeel van onze geschiedenis. Een Nederlands bataljon met de naam Dutchbat werd op verzoek van de Verenigde Naties naar het gebied rond Srebrenica gestuurd om de Bosniakken te beschermen. Daar vormden ze een veiligheidsenclave binnen het gebied van de Servische Republiek. Dat ging een paar jaar goed, maar in juli 1995 drongen Bosnisch-Servische troepen de enclave binnen. Dutchbat en de VN bleken niet in staat om dit te verhinderen. De bevolking werd gedeporteerd en duizenden mannen en jongens werden omgebracht. De rol van Dutchbat, Nederland en de Verenigde Naties in deze tragedie staat nog altijd ter discussie.

Er is nog een andere reden waarom De Val van Srebrenica onderdeel is van onze nationale geschiedenis. Er wonen (ex-)Joegoslaven van verschillende generaties in Nederland. Uit onderzoek van CBS blijkt dat Nederland in 2004 ongeveer 80.000 voormalige Joegoslaven telde. De eerste generatie kwam ooit naar Nederland als gastarbeider, de tweede als vluchteling voor de Balkanoorlog.

De Bosnische Oorlog en de Val van Srebrenica zijn niet de enige gruwelen die in de jaren negentig in voormalig Joegoslavië plaatsvonden. Ook na 1995 was in voormalig Joegoslavië een gewapend conflict, en vonden er etnische zuiveringen plaats tussen verschillende groepen. In 1999 leidde dat tot de afsplitsing van Kosovo van Servië, na ingrijpen van de NAVO. Daarbij werd onder meer de hoofdstad van Servië, Belgrado, gebombardeerd. Ook dat ingrijpen staat ter discussie – Amnesty International stelde in het jaar 2000 dat de NAVO het oorlogsrecht schond met de actie.

De jongeren waarmee VICE sprak worstelen niet alleen met het bepalen van hun identiteit in Nederland, maar ook met het bepalen van hun verhouding tot hun land van herkomst; het versplinterde Joegoslavië, een land dat voor de burgeroorlog een eenheid vormde, maar uiteenviel door spanningen tussen verschillende bevolkingsgroepen, op basis van afkomst en geloof. Dat resulteerde in een aaneenschakeling van oorlogsmisdaden en bloedbaden die jaren duurde, en die niet alleen hebben gezorgd voor slachtoffers en diepe littekens, maar ook invloed hadden op de beeldvorming van groepen over elkaar. Vooroordelen werden geboren of bevestigd, schuldigen werden aangewezen en bevolkingsgroepen over één kam geschoren. Maar de jeugd van nu weet ook dat dit niet het hele verhaal is.

De gruwelen van deze oorlogen zitten verweven in hun DNA. Het is een trauma dat niet alleen impact had op hun ouders en grootouders, maar ook op henzelf, en inmiddels hun eigen kinderen. Hoewel deze jonge mensen de oorlogen als onschuldige kinderen hebben meegemaakt, moeten ze alsnog een manier vinden hiermee om te gaan. Soms worden ze nog verantwoordelijk gehouden voor de gebeurtenissen van toen, en niet alleen in voormalig Joegoslavië. De 25-jarige Jovana wordt vanwege haar Servische afkomst weleens negatief aangesproken in Nederland, omdat Servië volgens sommige Nederlanders de voornaamste boosdoener was in de Bosnische Oorlog.

Naast Jovana hebben we nog vier andere jonge mensen gesproken die de gruwelen van toen allemaal vanuit verschillende perspectieven hebben beleefd. Zo spreken we Dzenan (28), die geboren is in Potocari, in de gemeente Srebrenica. Zijn gezin vluchtte tijdens de oorlog naar Slovenië en later naar Nederland. Zijn vader bleef achter om in de oorlog te vechten, en is daarbij omgekomen. Dzenan heeft zijn vader nooit gekend, maar vond via YouTube beelden van hem. Demir (27) werd geboren in Priboj, een dorp in Servië dat aan Bosnië grenst. Omdat zijn ouders moslim zijn maar in het christelijke Servië woonden, vertrokken ze naar Nederland. Als iemand Demir vraagt hoe hij zichzelf ziet, antwoordt hij meestal: als Joegoslaaf. Ook Anisa heeft bijzondere herinneringen aan de oorlog: haar gezin werd herenigd met een Nederlandse veteraan die haar moeder tijdens de oorlog hielp bij de bevalling van haar zus. Ten slotte spreken we Aida (21). Zij werd in Nederland geboren als kind van Bosnische moslims. Haar opa heeft gevochten in het Bosnische leger. Na haar afstuderen emigreerde ze naar Sarajevo, waar ze nu een leven opbouwt.

Hoewel deze jongeren de oorlogen en gruwelijke gebeurtenissen op verschillende momenten, manieren en plekken in hun jeugd hebben beleefd, is 11 juli voor ieder van hen een aanleiding om niet alleen de specifieke wrede gebeurtenissen in Srebrenica te herdenken, maar ook breder stil te staan bij de door oorlog gekenmerkte jaren negentig in voormalig Joegoslavië. Tijdens dat herdenken kijken ze ook naar de toekomst. Ze willen hun oorlogsherinneringen meegeven aan een volgende generatie, maar ook de verschillende groepen weer verzoenen. In plaats van schuldigen aanwijzen, willen ze juist de les die zij hebben geleerd benadrukken: dit nooit meer. Want, zo zeggen ze, we verschillen minder van elkaar dan gedacht.

In vijf podcastafleveringen, die we gedurende deze week publiceren, hoor je de verhalen van Dzenan, Demir, Anisa, Aida en Jovana.