Άπειρες φορές, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουμε έρθει όλοι αντιμέτωποι με χρήστες που εκτοξεύουν απειλές ή προσβολές και εκφράζουν την απέχθειά τους για ένα άτομο ή μια κοινωνική ομάδα.
Προσπαθούμε να κρατήσουμε την ψυχραιμία μας ή εξοργιζόμαστε και απαντάμε στο ίδιο ύφος. Μετά το μετανιώνουμε, θεωρούμε ότι δεν έχει νόημα και ότι μόλις χάσαμε κι άλλο πολύτιμο χρόνο στη μαύρη τρύπα των κοινωνικών δικτύων, συμβάλλοντας στο κλίμα μίσους. Ποια είναι όμως η καλύτερη τακτική απέναντι σε αυτούς που εκφέρουν λόγο μίσους στο Διαδίκτυο: Η απάντηση με λογικά επιχειρήματα ή η πλήρης αδιαφορία; Το μόνο σίγουρο είναι ότι για να περιοριστεί η ρητορική μίσους πρέπει πρώτα να την κατανοήσουμε ως τέτοια και να την περιθωριοποιήσουμε.
Videos by VICE
Τα σεμινάρια του προγράμματος SOphiSM που διοργανώνεται από το Πανεπιστήμιο Αθηνών σε συνεργασία με αρκετούς φορείς* θα δώσουν στους συμμετέχοντες, πολίτες και δημοσιογράφους τα απαραίτητα «εργαλεία» για να αναγνωρίζουν και να αντιμετωπίζουν τον λόγο μίσους. Ο ερευνητής Σταμάτης Πουλακιδάκος που ανήκει στο Εργαστηριακό Διδακτικό Προσωπικό, στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών και στην ομάδα υλοποίησης του SOphiSM, μιλάει στο VICE για τη ρητορική μίσους που στοχοποιεί συνήθως ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, όπως η ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα, τα άτομα με αναπηρία και οι μετανάστες, καθώς και για το πώς μπορούμε να σταθούμε απέναντί της.
VICE: Τι ορίζεται ως ρητορική μίσους στο Διαδίκτυο;
Σταμάτης Πουλακιδάκος: Η έννοια της ρητορικής μίσους δεν είναι εύκολο να οριστεί με μονοσήμαντο τρόπο. Εάν προσπαθούσαμε συνοπτικά να περιγράψουμε το φαινόμενο, θα λέγαμε ότι αποτελεί οποιαδήποτε -κυρίως δημόσια εκφερόμενη- εμπρόθετη μορφή επικοινωνίας που εμπεριέχει είτε άμεσα, είτε έμμεσα μίσος, απαξίωση, προσβολή προς συγκεκριμένα άτομα και κατ’ επέκταση προς συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες.
Η ρητορική μίσους επιτίθεται σε ταυτοτικά τους χαρακτηριστικά, στη βάση κυρίαρχων κοινωνικών κατασκευών και αξιών, δημιουργώντας και ενισχύοντας κοινωνικές προκαταλήψεις. O σκοπός είναι να απαξιώσει στην αντίληψη του κοινωνικού συνόλου αυτά τα άτομα ή τις ομάδες και επομένως να τα περιθωριοποιήσει ή και να τα εξαλείψει, με ό,τι συνέπειες μπορεί αυτό να συνεπάγεται σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο.
Τι στάση πρέπει να κρατήσουμε απέναντι στον λόγο μίσους στο Ίντερνετ;
Είναι θέμα ατομικής επιλογής. Ποιοτική έρευνα, μέσω εις βάθους συνεντεύξεων, που διεξήχθη στο πλαίσιο του προγράμματος SOphiSM, έδειξε ότι οι συνεντευξιαζόμενοι επέλεγαν να αντιδράσουν διαφορετικά σε εκφάνσεις λόγου μίσους: είτε αγνοώντας τις είτε απαντώντας, ή καταγγέλοντάς τις στις διαδικτυακές πλατφόρμες και στις αστυνομικές Αρχές.
Ενδεδειγμένη «θεραπεία» ή αντιμετώπιση δεν υπάρχει. Η πιο αποτελεσματική μέθοδος απέναντι στον λόγο μίσους είναι η πρόληψη μέσω της παροχής κατάλληλης παιδείας, αλλά αυτή είναι μια λύση που απαιτεί μακρόχρονη και επίπονη προσπάθεια. Κοινώς, δυστυχώς δεν υπάρχουν εύκολες λύσεις για την αντιμετώπιση του λόγου μίσους.
Θεωρείτε ότι είναι προτιμότερο κάποιος να απαντάει σε άλλο χρήστη στα social media που εκφέρει λόγο μίσους π.χ. στα hate comments ή να τον αγνοεί;
Αυτό είναι ένα ερώτημα που δύσκολα απαντάται μονοσήμαντα. Εάν με ρωτάτε προσωπικά, εγώ θα απαντούσα στον λόγο μίσους, με όσο πιο ήρεμο τρόπο μπορούσα. Ίσως ένα από τα μεγαλύτερα λάθη που κάνουμε είναι να απαντάμε στο μίσος με μίσος. Θα πρέπει, όσο μπορούμε, να απαντάμε με ήρεμο τρόπο, με παράθεση επιχειρημάτων που αποσκοπούν στο να αποδομήσουν τον λόγο μίσους και να μην παρασυρόμαστε από αρνητικά συναισθήματα που «τρέφουν» τον λόγο μίσους.
VICE Video: Ισραήλ, η Ζωή Μετά το Εμβόλιο
Ποιες είναι οι εκφάνσεις του λόγου μίσους; Ποιες κοινωνικές ομάδες αποτελούν εύκολο στόχο;
Ο λόγος μίσους είναι ένας όρος «ομπρέλα» που περιλαμβάνει πολλές διαφορετικές εκφάνσεις. Μπορεί να απευθύνεται σε διαφορετικά «ταυτοτικά» χαρακτηριστικά ενός ατόμου ή κοινωνικής ομάδας. Διάφορες έρευνες έχουν κατονομάσει ως συχνούς στόχους του λόγου μίσους τα μέλη της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας, τις γυναίκες, τους μετανάστες, τις εθνικές μειονότητες, τους Ρομά, τους Εβραίους, τους φτωχούς, τα άτομα με αναπηρία, τους μουσουλμάνους και άλλες θρησκευτικές μειονότητες. Φυσικά, οποιοδήποτε θέμα αναδεικνύεται στη δημόσια σφαίρα και εμπλέκει κάποια από τις παραπάνω κατηγορίες ανθρώπων, περιλαμβάνει λόγο μίσους.
Στην Ελλάδα για παράδειγμα, λόγω της έντονης και διαχρονικής συζήτησης γύρω από το μεταναστευτικό ζήτημα (στο πρόσφατο παρελθόν από το 2015 και μέχρι τις αρχές του 2020), ο λόγος μίσους κάνει την εμφάνισή του ως απειλή για τη συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα, τους μετανάστες και τους πρόσφυγες. Αντίστοιχο «κλίμα» έχει διαμορφωθεί και κατά τη δημόσια συζήτηση για την αλλαγή ταυτότητας φύλου ή για το σύμφωνο συμβίωσης ομόφυλων ζευγαριών.
Τι θα μάθει κάποιος που θα παρακολουθήσει τα σεμινάρια του SOphiSM;
Βασικός σκοπός των σεμιναρίων και του προγράμματος είναι αφ’ ενός να εξοικειώσει τους συμμετέχοντες με διαφορετικούς ορισμούς, ερμηνείες και προσεγγίσεις αναφορικά με τον διαδικτυακό λόγο μίσους, κι αφ’ ετέρου να τους εφοδιάσει με τα απαραίτητα «εργαλεία» για την επισήμανση και «αντιμετώπιση» του λόγου μίσους στο διαδίκτυο ή και εκτός Διαδικτύου.
Παράλληλα, καθώς απευθύνεται πρωτίστως σε φοιτητές δημοσιογραφίας, νέους δημοσιογράφους και πολίτες δημοσιογράφους, το πρόγραμμα προσφέρει και τρόπους αποφυγής του λόγου μίσους στον δημόσιο λόγο. Επιπλέον, το έργο στοχεύει να ευαισθητοποιήσει το ευρύ κοινό σχετικά με τις προκλήσεις της ρητορικής μίσους στο διαδίκτυο. Αυτό μπορεί να συμβάλει στη μείωση της ρητορικής μίσους στη διαδικτυακή δημοσιογραφία και στην προώθηση δημοσιογραφικού περιεχομένου που θα είναι ακριβές και αληθές.
Έχετε παρατηρήσει κάποια έξαρση της ρητορικής μίσους τα τελευταία χρόνια; Αν ναι, σχετίζεται μόνο με την κυριαρχία των social media;
Λόγω του παγκόσμιου και συμμετοχικού χαρακτήρα του, το Διαδίκτυο έχει γίνει χώρος τόσο για την έκφραση όσο και για τη διάδοση μισαλλόδοξων ιδεών και πεποιθήσεων, προσφέροντας ένα επιπλέον μέσο διάδοσης διακρίσεων που στηρίζονται σε προκαταλήψεις και μπορούν δυνητικά να οδηγήσουν ακόμη και σε εγκλήματα μίσους.
Τέτοιες συμπεριφορές απορρίπτουν τη διαφορετικότητα και έχουν ως στόχο να στερήσουν την αξιοπρέπεια ατόμων και ομάδων διά της επίθεσης στην ταυτότητά τους. Ο λόγος μίσους που διαδίδεται στο Διαδίκτυο μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες για τον κοινωνικό ιστό, καθώς επηρεάζει αρνητικά τόσο τις ομάδες και τα άτομα που στοχεύει, όσο και αυτούς που μιλούν για ελευθερία, ανεκτικότητα και απαγόρευση των διακρίσεων. Ταυτόχρονα επιδρά αρνητικά στον διάλογο που διεξάγεται σε διαδικτυακές πλατφόρμες.
Παραδείγματα άρθρωσης λόγου μίσους μπορούν να εντοπιστούν στις περισσότερες χώρες του κόσμου και φανερώνουν ότι η μισαλλοδοξία και το μίσος μπορούν να αναπτυχθούν στο διαδίκτυο, εκμεταλλευόμενα την ίδια τη φύση του. Παρόλα αυτά είναι δύσκολο να μιλήσουμε με ποσοτικά κριτήρια για έξαρσή ή ύφεση του φαινομένου. Σίγουρα, όμως, ο ερχομός του Διαδικτύου και των social media έχουν καταστήσει τον λόγο μίσους πιο «ορατό» και δημόσιο σε σύγκριση με τις προ Διαδικτύου εποχές. Φυσικά, τον λόγο μίσους δεν τον «γεννάει» το Διαδίκτυο, αλλά κυρίαρχες κοινωνικές αξίες που ενισχύονται από κοινωνικές προκαταλήψεις.
Ποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά έχει ο λόγος μίσους στο Ίντερνετ σε σχέση με τον λόγο μίσους που αναπτύσσουν ή ανέπτυσσαν έντυπα Μέσα, για παράδειγμα το «Μακελειό»;
Σε επίπεδο περιεχομένου ο λόγος μίσους διαφέρει ανάλογα με αυτούς που στοχεύει και την ιδεολογική αφετηρία από την οποία «ξεκινάει». Ο λόγος μίσους αποτελεί έκφραση ιδεολογίας που έχει στο επίκεντρό της τη μισαλλοδοξία. Υπό αυτή την έννοια, τον ίδιο λόγο μίσους που συναντάμε σε ένα Μέσο μπορούμε να συναντήσουμε και στα λόγια μεμονωμένων χρηστών σε σχόλια κάτω από δημοσιεύματα διαδικτυακών ενημερωτικών ιστοσελίδων ή στα social media.
Η σημασία των ισχυρών επικοινωνητών, όμως, όπως είναι οι πολιτικοί και οι δημοσιογράφοι, έγκειται στο γεγονός ότι ο λόγος που εκφέρουν μπορεί να επηρεάσει τα ακροατήριά τους. Συνεπώς, πολιτικοί και δημοσιογράφοι μπορεί να αποτελέσουν παράγοντες πολλαπλασιαμού-ενίσχυσης της εκφοράς λόγου μίσους μέσα σε μια κοινωνία.
Σε ποιες περιπτώσεις η επαγγελματική δημοσιογραφία προωθεί τη ρητορική μίσους και τι πρέπει να γίνει για αυτό;
Παράδειγμα δημιουργίας προκατάληψης από τα ΜΜΕ είναι η αναφορά στην εθνική και φυλετική προέλευση, όταν αυτές οι ιδιότητες δεν συνιστούν ουσιώδες στοιχείο της είδησης. Η πρακτική αυτή παρατηρείται κατά κύριο λόγο σε ειδήσεις που αναφέρονται σε εγκλήματα ή αδικήματα ή για οποιοδήποτε άλλο λόγο αντανακλούν αρνητικά σε άτομα ή ομάδες, στις οποίες η εθνική και φυλετική προέλευση ή απλώς και το γεγονός ότι ο δράστης ή το θύμα δεν είναι αυτόχθονες αναδεικνύονται σε πρωτεύον στοιχείο της είδησης.
Αντίθετα, η ιδιότητα κάποιου ως αυτόχθονας δεν θεωρείται, σε ανάλογες περιπτώσεις, στοιχείο της είδησης και δεν αναφέρεται σχεδόν ποτέ. Η πρακτική αυτή συμβάλλει στη δημιουργία αισθημάτων ξενοφοβίας, εχθρότητας, απέχθειας και μη ανοχής προς τους ξένους.
Για παράδειγμα, πολύ πρόσφατα, η είδηση ενός ασθενή με κορονοϊό σε νοσοκομείο που αφαίρεσε από διπλανό του ασθενή τον αναπνευστήρα, επειδή τον ενοχλούσε ο θόρυβός του, με αποτέλεσμα ο δεύτερος ασθενής να καταλήξει. Μολονότι η καταγωγή του φερόμενου ως θύτη ασθενούς δεν έχει καμία απολύτως ενημερωτική αξία στο πλαίσιο αυτής της είδησης, τονίστηκε από αρκετά ΜΜΕ ότι είναι αλβανικής καταγωγής με ό,τι αυτό συνεπάγεται.
Τι θα πρέπει να προσέχουν οι δημοσιογράφοι;
Μεταξύ άλλων οι δημοσιογράφοι πρέπει να λαμβάνουν υπόψη ότι κατά την προετοιμασία του δημοσιογραφικού μηνύματος θα πρέπει να συνεκτιμάται το στοιχείο της διαφορετικότητας πολιτισμικής, φυλετικής, εθνικής, θρησκευτικής, κοινωνικής, γενετήσιας ώστε να προάγεται η αμοιβαία κατανόηση μεταξύ των διαφορετικών ομάδων του πληθυσμού.
Η αναφορά στην εθνική ή/και φυλετική προέλευση των ατόμων πρέπει να αποφεύγεται, εκτός κι αν αυτή είναι συστατικό στοιχείο της πληροφόρησης. Επίσης, καλό είναι να αποφεύγονται ισοπεδωτικές, απόλυτες, μειωτικές εκφράσεις και χαρακτηρισμοί σε βάρος κυρίως ατόμων που ανήκουν σε ευάλωτες ομάδες, δηλαδή σε άτομα που δεν έχουν τη δυνατότητα να υπερασπιστούν τον εαυτό τους.
Γενικά, η δημοσιογραφία δεν πρέπει να διαμορφώνει ειδησεογραφικά πλαίσια (frames) που να αξιοποιούν τη ρητορική μίσους, έμμεσα ή άμεσα, ως μέσο δραματοποίησης και κατ’ επέκταση προσέλκυσης της προσοχής του κοινού.
Στον αντίποδα, με ποιους τρόπους μπορεί η υψηλής ποιότητας δημοσιογραφία να καταπολεμήσει τη ρητορική μίσους;
Ελέγχοντας τις αποφάσεις των κρατούντων, ασκώντας κριτική, αποκαλύπτοντας σκάνδαλα, δίνοντας λόγο στον πολίτη, στην πράξη κι όχι στη θεωρία, εξυπηρετεί το δημόσιο συμφέρον. Ταυτόχρονα η δημοσιογραφία είναι εξουσία, είναι μέσο διαμόρφωσης κοινής γνώμης, εργαλείο ελέγχου τάσεων και συμπεριφορών του κοινωνικού συνόλου.
Αν για την εμφάνιση, διείσδυση και καλλιέργεια της ρητορικής μίσους μέσα στην κοινωνία καθοριστικό ρόλο διαδραματίζει, μεταξύ άλλων, και μια σημαντική μερίδα του δημοσιογραφικού κόσμου, η οποία στον δημόσιο της λόγο συνειδητά, αλλά κυρίως ασυνείδητα, χρησιμοποιεί ρατσιστική, ξενοφοβική φρασεολογία, τότε πρέπει να θεωρείται αυτονόητο πως για τον περιορισμό και τον εξοστρακισμό της ρητορικής μίσους από την κοινωνική σφαίρα, ο δημοσιογραφικός κόσμος μπορεί να συμβάλει τα μέγιστα. Μια υψηλής ποιότητας δημοσιογραφία θα πρέπει να έχει ως αυτοσκοπό την παράθεση των γεγονότων με τρόπο ακριβή και με σεβασμό σε θεμελιώδη ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα.
*Από τις 22 Απριλίου ξεκινά νέος κύκλος σεμιναρίων που προσφέρεται δωρέαν και οι αιτήσεις έχουν ανοίξει. Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να υποβάλουν την αίτησή τους εδώ.
Φορείς υλοποίησης του προγράμματος SOphiSM είναι το Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου – Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου (ΚΕΣΔ), το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ)-Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ, το Πανεπιστήμιο Λευκωσίας και η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου.
Για τα καλύτερα θέματα του VICE Greece, γραφτείτε στο εβδομαδιαίο Newsletter μας.
Περισσότερα από το VICE
«Αν Είχαμε Μουσικούλα θα Ήταν σαν να Κάναμε Σεξ» – Το #MeToo στα Ελληνικά Ιατρεία
Οι Κλέφτες Αυτοκινήτων στην Αθήνα
Οδηγός Προς Straight Άνδρες για Καλό Κρεβάτι
