Είναι τα Ελληνικά Σεξιστική Γλώσσα;

Γιατί όταν απευθυνόμαστε σε ένα μικτό ακροατήριο επικρατεί το αρσενικό γένος; Eχουν δίκιο οι φεμινίστριες όταν μιλούν και γράφουν με το θηλυκό; Και πόσο δόκιμο είναι να γράφουμε, σε επίσημα έγγραφα, λέξεις με την κατάληξη σε -@ ώστε να συμπεριληφθούν όλα τα άτομα; Αυτά είναι μερικά μόνο διλήμματα που μπορεί να έχει κανείς που εκφράζεται δημόσια, είτε σε επίσημα έγγραφα και αλληλογραφία είτε ακόμα και στα social media.

Όταν συζητάμε για τα διάφορα είδη σεξισμού, δεν πρέπει να ξεχνάμε αυτό της γλώσσας. Προκειμένου να απαντήσουμε στο ερώτημα αν τα ελληνικά είναι σεξιστική γλώσσα απευθυνθήκαμε στον Κώστα Κανάκη, καθηγητή Κοινωνιογλωσσολογίας. Ο κ. Κανάκης είναι διευθυντής του Εργαστηρίου Εθνογραφικών Προσεγγίσεων της Γλώσσας και η πρόσφατη έρευνά του εστιάζει σε δύο ευρείες θεματικές: τα ζητήματα γλώσσας και κοινωνίας στα Βαλκάνια και κυρίως στην ενδεικτική σχέση γλώσσας, φύλου και σεξουαλικότητας, στο βαλκανικό γλωσσικό τοπίο. Διδάσκει «Γλώσσα, φύλο και σεξουαλικότητα» στο μεταπτυχιακό «Φύλο, Πολιτισμός και Κοινωνία» του Τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου και όπως λέει μεταξύ άλλων στην συνέντευξή του στο VICE, «εάν ένας άνθρωπος θέλει να δει τα ελληνικά και να πει ότι είναι σεξιστική γλώσσα, μπορεί να κοιτάξει τη γραμματική τους δομή».

VICE: Τι είναι σεξισμός στη γλώσσα;
Κώστας Κανάκης: Για εμένα σεξισμός στη γλώσσα είναι υπό μία έννοια η αναγκαστική δήλωση του φύλου με διπολικό τρόπο αρσενικό-θηλυκό, άνδρας-γυναίκα για τα πρόσωπα (εν αντιθέσει προς τα πράγματα). Μιλάμε για την αναγκαστική διπολική γραμματική αναφορά στο φύλο. Αυτό είναι σεξισμός, το να πρέπει αναγκαστικά να αναφερθείς στο φύλο των ανθρώπων. Όμως δεν είναι τυχαίο που συνήθως χρησιμοποιούμε τον όρο για να αναφερθούμε στον αποκλεισμό των γυναικών. Αυτό μάλιστα δεν είναι άσχετο με το γεγονός ότι η αναφορά στο φύλο συνήθως εκλαμβάνεται ως αναφορά σε θηλυκά υποκείμενα. Δεν είναι τυχαίο δηλαδή το ότι έχει φτάσει -κακώς- να θεωρείται αυτονόητο ότι γλωσσικός σεξισμός είναι η άνιση αναπαράσταση ή/και ο αποκλεισμός των γυναικών μέσω της γλώσσας. Κι αυτό συμβαίνει λόγω των γραμματικών δομών σε πολλές γλώσσες, όπως έχουν δείξει οι έρευνες. Στον βαθμό λοιπόν που οι ευρωπαϊκές γλώσσες, π.χ. τείνουν να έχουν δύο ή τρία γένη και παράλληλα να έχουν γένος που ονομάζονται «αρσενικό» και «θηλυκό», τότε έχουμε ήδη τις προϋποθέσεις για γλωσσικό σεξισμό. Όμως, υπάρχει και η δεύτερη ταχύτητα σεξισμού που είναι συνήθως αυτή για την οποία μιλάμε στη γλωσσολογία. Εδώ το αρσενικό λειτουργεί γενικευτικά. Για παράδειγμα όταν λέμε «είναι ξύπνιοι άνθρωποι», μπορεί το 50% να είναι γυναίκες, αλλά δεν είναι «ξύπνιες». Όταν λέμε «είναι πεινασμένοι οι άνθρωποι» μπορεί να αναφερόμαστε σε μια ομάδα που περιλαμβάνει 90% γυναίκες αλλά δεν είναι κατεξοχήν «πεινασμένες» όταν υπάρχουν και άνδρες. Αυτός είναι ο βαθύς σεξισμός.

Πού έχει τις ρίζες του;
Σήμερα πια, η πιο κοινά αποδεκτή απάντηση είναι ότι είναι πάρα πολύ δύσκολο να μη συνδέεται με δομές κοινωνικού σεξισμού. Προφανώς συνδέεται με ανδροκρατικές, πατριαρχικές δομές, οι οποίες παρότι δεν είναι –και δεν θα μπορούσε να είναι– αμετάβλητες στον χρόνο, συνεχίζουν να έχουν ισχύ. Δηλαδή, κουμάντο κάνει αυτός που πιάνει το πιο μεγάλο μαμούθ. Κουμάντο κάνει αυτός που έχει την ισχύ, αυτός που είναι δυνατότερος στην κοινωνία. Το άτομα ή η ομάδα ατόμων με τα Χ/Ψ χαρακτηριστικά που κάνει κουμάντο σε μια κοινωνία, που λύνει και δένει. Γιατί όμως λύνει και δένει; Αυτό δεν μπορώ να το απαντήσω. Μπορώ να απαντήσω όμως το εξής: όταν τελικά πάμε πίσω σε μία φάση που δεν έχουμε ανακαλύψει ακόμα τον σεξισμό, έχουμε όμως μάτια και βλέπουμε ότι οι άνθρωποι που κάνουν κουμάντο στην κοινωνία μοιάζουν να έχουν γένια, συγκεκριμένα σώματα και γεννητικά όργανα και σχεδόν φυσικοποιούμε τη βιολογική διαφορά και φτάνουμε να μιλάμε για τους άνδρες ως ισχυρούς, ακόμη κι όταν δεν είναι ισχυροί. Φθάνουμε να λέμε ότι έχουμε κληροδοτημένη από αιώνες την κατάσταση αυτή. Δεν γνωρίζω κοινωνία στον ευρωπαϊκό και ευρύτερο χώρο που να μην είναι σεξιστική ή που να μην έχει σεξιστική γλώσσα.

Άρα τα ελληνικά είναι μία σεξιστική γλώσσα;
Υπάρχουν δύο απαντήσεις. Εξαρτάται ποιος το λέει και τι εννοεί. Εάν ένας άνθρωπος θέλει να δει τα ελληνικά και να πει ότι είναι σεξιστική γλώσσα μπορεί να κοιτάξει την γραμματική τους δομή. Στο βαθμό που τα ελληνικά δηλώνουν εξ ανάγκης το φύλο του ανθρώπου για τον οποίο μιλάμε, είναι σεξιστικότερα από γλώσσες στις οποίες αυτό δεν είναι απαραίτητο. Άρα είναι σεξιστικότερα από τα αγγλικά αλλά όχι αναγκαστικά σεξιστικότερα από τα ιταλικά και είναι πολύ λιγότερο σεξιστικά από τα βοσνιακά, κροατικά, μαυροβουνιακά, σερβικά. Και θα σας πω γιατί. Λόγω γραμματικής δομής. Δεν έχει απολύτως τίποτα να κάνει η πρόθεση των ανθρώπων με τη γραμματική δομή.

Από την άλλη, έχουμε μεγάλες ενδείξεις σεξισμού στα ελληνικά που δεν αφορούν τη γραμματική δομή. Δεν είναι τυχαίο που τα θηλυκά επαγγέλματα τα οποία φέρουν ξεκάθαρα θηλυκή κατάληξη όπως μανάβισσα, μπακάλισσα, τραγουδίστρια, δεν είναι τα επαγγέλματα που χαίρουν υψηλού κύρους στην κοινωνία μας. Εξ ου και δεν λέμε γενικώς βουλεύτρια. Οι συνάδελφοι που έχουν κάνει αυτήν τη δουλειά στην Ελλάδα, δηλαδή η Ρούλα Τσοκαλίδου, η Σούλα Παυλίδου, η Μαριάνθη Μακρή Τσιλιπάκου, η Μαριάνθη Γεωργαλίδου και πολλές άλλες (και οι οποίες, παρεμπιπτόντως, είναι πολύ ειδικότερες από μένα σε αυτά τα ζητήματα), έχουν δείξει σαφώς πώς λειτουργεί ο σεξισμός στην ελληνική και είναι πραγματικά σημαντικό να διδάσκεται αυτό το αντικείμενο σε μαθήματα γλώσσας και κοινωνίας. Υπάρχει όμως και μία εξαιρετικά προβληματική αντίληψη για τον σεξισμό η οποία έφτασε στο παρελθόν να δημιουργήσει ανέκδοτα τους εξής τύπου: Στη μεγάλη ακμή των σπουδών φύλου και της ενασχόλησης με την ιστορία και το φύλο, υπήρξε κόσμος που υποστήριξε ότι είναι ώρα να μιλήσουμε για herstory αντί για history. Κάνοντας -κατά τη γνώμη του- ένα γλωσσικό παιχνιδάκι το οποίο όμως είναι ένα πολύ επικίνδυνο παιχνιδάκι, δεδομένου ότι το history δεν έχει τίποτα να κάνει με το his. Εγώ θεωρώ ότι αυτό είναι ένα δείγμα της ακρότητας που έχει κατά καιρούς επικρατήσει, της διάθεσης για πόλωση ενώ δεν υπάρχει πάντα λόγος να υπάρχει πόλωση και βέβαια της διαιώνισης των πραγματικών προβλημάτων στην άνιση γλωσσική αναπαράσταση των γυναικών.

Υπάρχουν άλλα παραδείγματα στα οποία φαίνεται ο γλωσσικός σεξισμός;
Ασφαλώς. Δεν μιλάμε μόνο για επαγγελματίες όπως ανέφερα. Το πόσο συχνά εμφανίζεται το αρσενικό γένος φαίνεται και σε άλλες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα με τους φοιτητές και τις φοιτήτριες. Εγώ έχω 90% φοιτήτριες και 10% φοιτητές. Αν μιλήσεις στο αρσενικό είναι ένας εξαιρετικός τρόπος για να εξαφανίσεις το 90% του ακροατηρίου σου. Δηλαδή, να λέω οι φοιτητές και να απευθύνομαι σε 35 φοιτήτριες και δύο φοιτητές. Αυτό είναι το τραγικότερο στην γραμματική. Το πιο ύπουλο είδος σεξισμού είναι αυτό. Μπορώ να σας δώσω ένα ακόμα παράδειγμα. Στα ελληνικά, όταν ένας άνθρωπος έχει κάνει μία πράξη και θέλουμε να την προσδιορίσουμε, λέμε π.χ. κοιμήθηκε, έφαγε και αναφερόμαστε είτε σε άνδρα είτε σε γυναίκα. Σε πάρα πολλές γλώσσες του κόσμου, όπως για παράδειγμα στις σλαβικές, δεν μπορείς να το κάνεις αυτό. Πρέπει να δηλώσεις το φύλο. Αυτό είναι κατά τη γνώμη μου ένα από τα πιο σκληρά συστήματα σεξισμού που έχω δει στη γλωσσολογική μου εμπειρία.

Βελάκια: Το Χόμπι που Έγινε Άθλημα

Παρακολουθήστε όλα τα βίντεo του VICE, μέσω της νέας σελίδας VICE Video Greece στο Facebook.

Μπορούν να σταματήσουν τα ελληνικά να είναι σεξιστικά;
Είναι κοινωνιολογική η απάντηση. Μπορούν όταν οι άνθρωποι σταματήσουν να έχουν την ανάγκη να επιβάλλονται ο ένας στον άλλον. Δηλαδή από αυτήν την άποψη, μάλλον ποτέ. Από την άλλη δεν νομίζω ότι βρισκόμαστε στη δεκαετία του '40, του '50, του '60, ούτε καν του '90. Έχουν γίνει βήματα, ευτυχώς.

Εσείς, πρακτικά, στους φοιτητές και τις φοιτήτριές σας απευθύνεστε στο θηλυκό ή το αρσενικό;
Ούτε μόνο στο θηλυκό, ούτε μόνο στο αρσενικό. Ποτέ. Και στα δύο απευθύνομαι. Μιλάω για ανθρώπους, μιλάω για άτομα κι όταν δεν υπάρχουν φοιτητές, μιλάω ασφαλώς στο θηλυκό. Δεν μου έχει τύχει να έχω μόνο άνδρες, μου έχει τύχει όμως να έχω μόνο γυναίκες στο μάθημα. Θεωρώ ότι ειδικά όταν είσαι δάσκαλος, δασκάλα, εκπαιδευτικός και απευθύνεσαι μόνο στο αρσενικό, σε μικρά παιδιά ή νεαρούς ανθρώπους, είναι εγκληματικό. Θεωρώ ότι στον βαθμό που οι άνθρωποι που εκπαιδεύεις ακούν μόνο το αρσενικό ενώ δεν αυτοαναγνωρίζονται σε αυτό, τελικά επιβάλλεις μια είναι αδιανότητο να εξαφανίζεις τους μισούς ανθρώπους με τη γλώσσα.

Έχει παρατηρηθεί ότι κάποιες φεμινιστικές οργανώσεις χρησιμοποιούν το θηλυκό αντί το αρσενικό, ακόμη κι αν απευθύνονται και στα δύο φύλα. Θεωρείτε σωστή την επικράτηση του θηλυκού έναντι του αρσενικού γένους;
Αυτό είναι μία αντίδραση στην επικράτηση του αρσενικού. Μην ξεχνάμε ότι πάρα πολλές από αυτές τις οργανώσεις άρχισαν ως φεμινιστικές-λεσβιακές οργανώσεις (όχι πάντα, αλλά συχνά), οπότε ήταν οργανώσεις που αποτελούνταν από γυναίκες. Στη συνέχεια, πολλές φορές, σε αυτές τις οργανώσεις μπήκαν και άνδρες. Η άποψή μου είναι να υπάρχει κάποιου είδους ισορροπία. Θεωρώ πολύ πιο σκόπιμο αν πρόκειται να μιλήσουμε με βάση αυτά που έχουν ερευνηθεί, πως το να περάσουμε από ένα συμπεριληπτικό αρσενικό σε ένα συμπεριληπτικό θηλυκό δεν είναι λύση. Αυτό που μπορεί να κάνει κανείς είναι να φροντίσει όσο γίνεται, διότι είναι δύσκολο αφού δεν μπορείς να μιλάς συνέχεια με παύλες και να λες φοιτήτης-φοιτήτρια, να διαλέγεις τρόπους που είναι λιγότερο σημαδεμένοι με το φύλο. Αυτός είναι ο τρόπος που μοιάζει να κερδίζει έδαφος διεθνώς και προτείνεται συχνότερα ως εναλλακτική και στον οδηγό που εκδόθηκε πρόσφατα για την αντισεξιστική γλώσσα στα διοικητικά έγγραφα στα ελληνικά.

Εκτός από την επικράτηση του θηλυκού, κάποιες οργανώσεις χρησιμοποιούν και το ουδέτερο (το/τα) προκειμένου να συμπεριλάβουν άτομα που αυτοπροσδιορίζονται άφυλα ή και τρανς άτομα.
Είχα προσωπική εμπειρία αυτού, μιας και είμαι σε συνεργασία με ανθρώπους που ανήκουν σε τέτοιες οργανώσεις και μία φίλη άρχισε να μου απευθύνεται (συλλογικά) στο ουδέτερο, στο οποίο εγώ απάντησα «Δεν είμαι ουδέτερος, δεν νιώθω ουδέτερος». Το ουδέτερο δεν έχει επικρατήσει, είναι ένα πολύ καινούριο πράγμα το οποίο χρωστάει πάρα πολλά στο κατά τ' άλλα πολύ εύστοχο, για τη χρήση που φτιάχτηκε, σύνθημα «Είμαστε όλα Ζακ». Αλλά δεν είναι χρήσιμο να μπερδεύουμε τα πράγματα: το ότι κάτι δουλεύει σαν σύνθημα δεν σημαίνει ότι μπορεί να δουλέψει συνολικά στη γλώσσα. Αυτή είναι η άποψή μου. Από την άλλη, το ότι απευθυνόμαστε με το ουδέτερο σε ανθρώπους ενώ εμείς οι ίδιοι μπορεί να είμαστε τρανς άνθρωποι, βιολογικές γυναίκες και να απαιτούμε από τους άλλους -και καλά κάνουμε να το απαιτούμε γιατί έτσι νιώθουμε- να μας αποκαλούν με το αρσενικό, δείχνει δύο μέτρα και δύο σταθμά. Εν τέλει, θεωρώ ότι οι οργανώσεις μπορεί να θεωρούν ότι κάνουν γλωσσική πολιτική. Δεν νομίζω πάντως ότι ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Εδώ η γλωσσική πολιτική δεν πετυχαίνει από τα πάνω, δεν πρόκειται να πετύχει ούτε από τα κάτω. Γενικά, οι κοινωνίες όταν είναι έτοιμες --αι δεν ξέρουμε πότε είναι ούτε μπορούμε να το προβλέψουμε- θα ακολουθήσουν τους τρόπους θεωρούν ότι νιώθουν πιο άνετα. Όλα αυτά τα πράγματα στην Ελλάδα είναι από δεύτερο και τρίτο χέρι. Δεν υπάρχει καμία πρωτότυπη λύση. Το ουδέτερο προκύπτει από τη Σουηδική πρόταση να φύγει το Σκανδιναβικό αρσενικό και θηλυκό (στα σουηδικά han και hοn, αντίστοιχα) και να υπάρξει ένα ουδέτερο hen για γενικευτική αναφορά. Αυτό το πράγμα ναυάγησε τόσο γρήγορα όσο προτάθηκε, από όσο γνωρίζω.

Στο Διαδίκτυο έχει επικρατήσει στην κατάληξη η χρήση του @. Σε ένα επίσημο κείμενο ή άρθρο, πιστεύετε ότι το @ είναι αποδεκτό;
Πρέπει να ήμουν από τους πρώτους ανθρώπους που χρησιμοποίησαν αυτό το «παπάκι». Και θα σας πω πώς το βρήκα. Ήμουν στο Κόσοβο κι επειδή ενδιαφέρομαι για τη γλωσσική κατάσταση, μπαίνω και βλέπω ένα βιβλίο γραμμένο στα αγγλικά, ενός παλιού μου καθηγητή (Victor Friedman), ο οποίος είναι αλβανολόγος και σλαβολόγος. Η λέξη Κόσοβο -Kosova στα αλβανικά- είχε στο επίμαχο σημείο ένα παπάκι, δηλαδή Kosov@, το οποίο ήταν τέλειο γιατί το ο και το α μοιάζουν να είναι συγχωνευμένα στο παπάκι. (Αλβανικά: Kosova, Σερβικά: Kosovo) Θεώρησα λοιπόν λαμπρή την ιδέα ενός ανθρώπου που ενώ έχει εκφράσει την πολιτική του άποψη υπέρ του αλβανικού Κοσόβου, να μη θέλει ωστόσο να θεωρείται ότι δεν αντιλαμβάνεται πως για πολλά περισσότερα εκατομμύρια ανθρώπων λέγεται Kosovo κι όχι Kosova. Εγώ λοιπόν άρχισα ήδη από το '10, στα e-mail που έστελνα στους φοιτητές και τις φοιτήτριές μου, να χρησιμοποιώ αυτό το πράγμα. Το κάνω και σε επίσημα e-mail εντός του τμήματος. Αλλά όταν μία αγαπημένη συνάδελφος μου έστειλε ένα κείμενο για έκδοση στα ελληνικά και είχε δέκα παπάκια σε κάθε γραμμή της είπα ότι υπάρχει πρόβλημα. Άλλο στη λέξη Κόσοβο σε ένα βιβλίο, που πόσες φορές μπορεί να εμφανιστεί στη σελίδα κι άλλο να βάζεις παπάκια για τα πάντα. Οπότε η απάντηση είναι σαφώς όχι. Να το πω κι αλλιώς. Θεωρώ ότι το διακύβευμα του φύλου για κάποιους ανθρώπους είναι τρομερά σοβαρό. Για μένα είναι επίσης σοβαρό. Ωστόσο, δεν νομίζω ότι υπάρχει περιθώριο για αντιδράσεις χωρίς μακρόπνοο πρόγραμμα. Το ζήτημα είναι να βρεθεί, ει δυνατόν, συναίνεση σε κεφαλαιώδη γλωσσικά ζητήματα όπως είναι η ισότιμη γλωσσική αναπαράσταση των υποκειμένων.

Στις περιπτώσεις των δημοσιογραφικών κειμένων, σε συνεντεύξεις με άτομα που μιλούν στο ουδέτερο είτε μιλούν με το θηλυκό, ακόμη κι όταν αναφέρονται σε ομάδα ατόμων που περιλαμβάνει και άνδρες, έχει το δικαίωμα ο δημοσιογράφος να αλλάξει τα γένη στα οποία έχει απαντήσει ο συνεντευξιαζόμενος, παρεμβαίνοντας στις απαντήσεις;
Η απάντηση μου είναι ενστικτώδης: ασφαλώς και δεν έχει το δικαίωμα. Γιατί οι άνθρωποι αυτοί, όποιοι κι αν είναι, βάζουν το κεφάλι τους στον ντορβά προτείνοντας πράγματα που ξέρουν ότι είναι ακραία. Δεν θα ήθελα να σβηστεί αυτή τους η προσπάθεια μέσω του ρετουσαρίσματος ή του δικού μου σε μία τάξη ή των δημοσιογράφων μέσα από την εξουσία που τους δίνει ο Τύπος. Ιδιαίτερα δε όταν διαφωνώ με τις επιλογές τους.

Περισσότερα από το VICE

Στην Αθήνα Δεν Είχαμε Μέγα Αλέξανδρο - Τώρα Έχουμε

Πέρασα Επτά Ώρες με τη Γαρμπή και Είναι η Καίτη που Αγαπούσες

Bάλαμε στις Μανάδες μας να Ακούσουν το «Mama?» και να τι μας Είπαν