Αυτόματα υποτιμάμε ό,τι θεωρούμε ως δεδομένο. Μπορεί να είναι μία έμφυτη τάση του ανθρώπου ή ίσως μια μορφή «αχαριστίας», ή κάτι και από τα δύο. Για πολλούς η τέχνη -με την παραδοσιακή της μορφή- είναι ένα προϊόν ελιτίστικο, ενώ η ελεύθερη τέχνη του δρόμου, το graffiti, είναι κάτι που απευθύνεται στις πλατιές μάζες και είναι ίσως η μοναδική τέχνη που ενώνει με ένα αόρατο νήμα κάθε άνθρωπο - από τους προνομιούχους, μέχρι εκείνους που παλεύουν με τις ανισότητες, που είναι στο περιθώριο. Και αυτό είναι ίσως το σημαντικότερο επίτευγμά της. Πλέον, η τέχνη του graffiti έχει φτάσει σε κάθε γωνιά της πόλης και καταφέρνει να εισχωρήσει ακόμη και μέσα στο περιβάλλον που την έχει ανάγκη περισσότερο από κάθε άλλο: στις φυλακές.
ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ
Εκείνο το πρωινό της Τρίτης, καθώς διανύουμε τη Γρηγορίου Λαμπράκη, φαίνονται τα συρματοπλέγματα και οι ψηλοί τοίχοι των Φυλακών Κορυδαλλού που στα «σπλάχνα» τους κρατούν εγκλωβισμένους χιλιάδες ανθρώπους. Είναι ένας κόσμος μέσα στο δικό μας, αλλά και τόσο έξω από αυτόν, που χωρίζεται με άτυπα σύνορα και οριοθετείται από αυτούς τους τοίχους. Στην είσοδο των φυλακών περιμένουμε τον street artist, Αντώνη Χαμπά, με το καλλιτεχνικό όνομα Hambas, ο οποίος θα μεταφέρει τη μαγεία της τέχνης του μέσα σε αυτά τα ανυπέρβλητα τείχη. Μαζί του κουβαλά μια μεγάλη μαύρη τσάντα με πολλά μπουκάλια σπρέι για να δώσει ζωή στους κακοχρωματισμένους τοίχους. Μαζί μας είναι ο Μιχάλης Ξιφαράς και η Ιωάννα Μαντούκα, θεραπευτές του προγράμματος Φυλακών της Μονάδας Απεξάρτησης Τοξικομανών του 18 ΑΝΩ του ΨΝΑ που λειτουργεί μέσα στις φυλακές. Αυτοί οι δύο άνθρωποι προσπαθούν να λειτουργήσουν ως ένα διορθωτικό γονεϊκό πρότυπο στους κρατούμενους και δίνουν απλόχερα τις διεξόδους που έχουν ανάγκη.
Μπαίνουμε στην είσοδο, ακολουθώντας τη γνωστή, τυπική διαδικασία: περνάμε τις τσάντες που κουβαλάμε από έλεγχο, ενώ αφήνουμε κινητά και ταυτότητες, τα οποία ανταλλάσουμε με πορτοκαλί καρτελάκια που φέρουν αριθμούς. Περνάμε από τη σιδερένια πόρτα, κατευθυνόμαστε σε ένα άλλο κτίριο και περνάμε από δεύτερο έλεγχο, επιδεικνύοντας τα καρτελάκια. Από εκεί, βγαίνουμε σε έναν χώρο πρασίνου με γκαζόν, μπανανιές, λουλούδια, γηπεδάκι ποδοσφαίρου και έναν μικρό καφενέ, που μοιάζει σαν μία όαση μέσα σε ένα τόσο δυστοπικό περιβάλλον. Αυτός ο χώρος έχει δημιουργηθεί και προορίζεται για τα άτομα της διοίκησης και τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους και όχι για τους κρατούμενους, αφού οι μοναδικές στιγμές που τον απολαμβάνουν είναι στο πλαίσιο κάποιας δράσης που συμβαίνει εκεί ανά διαστήματα. Περνάμε στο κτίριο, το οποίο χωρίζεται σε πτέρυγες, στα έγκατα της φυλακής. Ο χώρος του διαδρόμου έχει αρρωστημένα ροζ και κίτρινα χρώματα, ξεφτισμένα σε σημεία, σίδερα, παλιακά μωσαϊκά, είναι στενάχωρος και κλειστοφοβικός, δεν έχει πολύ φως. Μοιάζει κάπως παρατημένος, με μικρά παράθυρα και βρωμιά. Αναρωτιέμαι εάν είναι και αυτό ένα κομμάτι του σωφρονισμού ή του τιμωρητικού πλαισίου που θέλουν να επιβάλλουν. Ο Μιχάλης μάς οδηγεί στον διάδρομο στα δεξιά, όπου μετά από ανοίγματα και κλεισίματα από τις σιδερένιες πόρτες, θα βρεθούμε έξω από την αίθουσα της Μονάδας Απεξάρτησης του 18 ΑΝΩ.
ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ
Η αίθουσα όπου γίνονται οι θεραπευτικές ομάδες δεν έχει καμία σχέση με την υπόλοιπη φυλακή - είναι σαν να μπαίνεις σε έναν άλλο κόσμο. Οι τοίχοι είναι φρεσκοβαμμένοι στο χρώμα της μέντας, σε εναλλαγή με εκρού, το πάτωμα ανακαινισμένο, ενώ όλος ο χώρος έχει στολιστεί με πίνακες, έργα γνωστών Ελλήνων δημιουργών - των Ρόρρη, Φιλοπούλου, Ηλιοπούλου. Είναι ένα περιβάλλον ζεστό και οικείο, «μαμαδίστικο» όπως λέει χαρακτηριστικά η Ιωάννα. Εκείνη, μαζί με τον Μιχάλη -που δουλεύουν σε φυλακές 15 και 23 χρόνια αντίστοιχα-προσέφεραν ως δωρεά τα γκράφιτι και κάποια ακόμη αντικείμενα για τον εξοπλισμό της αίθουσας. Παρόλο που το 18 ΑΝΩ βρίσκεται στις φυλακές από το 1993, μόλις πέρυσι κατάφεραν να κατοχυρώσουν τη συγκεκριμένη αίθουσα ώστε να πραγματοποιούνται οι ομαδικές και ατομικές συνεδρίες με απεξαρτημένους κρατούμενους -η οποία ανήκει στο Δαφνί και ήταν μια αίθουσα που τη μοιράζονταν με άλλες ομάδες που δραστηριοποιούνταν στη φυλακή.«Θεωρούμε ότι η τέχνη -σε όλες τις μορφές της- είναι μια εναλλακτική μορφή θεραπείας για τους κρατούμενους, η οποία λειτουργεί ευεργετικά σε συνδυασμό με την ψυχοθεραπεία», εξηγεί η Ιωάννα. Πλησιάζουμε έναν γνωστό πίνακα της Μαρίας Φιλοπούλου που είναι κρεμασμένος στο κέντρο της αίθουσας. «Οι Κολυμβητές», λέει η Ιωάννα. «Απεικονίζει ανθρώπους που κολυμπούν γυμνοί σε μία θάλασσα. Είναι ο πρώτος και μοναδικός πίνακας με γυμνά σώματα που μπαίνει στις φυλακές. Συμβολικά, θα μπορούσε να αποδοθεί ότι η ψυχοθεραπεία λειτουργεί ως μια επανορθωτική εμπειρία, όπου ο κάθε τοξικοεξαρτημένος -ακόμα και αν είναι παραβατικός- όταν βρεθεί μέσα στη "θεραπευτική μήτρα" ενός προγράμματος απεξάρτησης, έχει τη δυνατότητα να νιώσει απελευθερωμένος από τα ψυχικά του δεινά-τραύματα και ασφαλής να επεξεργαστεί τα θετικά στοιχεία της ταυτότητάς του και να γίνει η καλύτερη εκδοχή του εαυτού του. Απώτερος στόχος είναι να καταφέρει να λειτουργήσει μέσα στο κοινωνικό σύνολο, με αυθεντικότητα και υπευθυνότητα χωρίς να αναζητά εύκολες οδούς διαφυγής στα ναρκωτικά και στην παραβατικότητα».
ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ
Ο Hambas μπαίνει μέσα και παρατηρεί τον χώρο. Στο βάθος, απέναντι από τα δύο μικρά παράθυρα που έχουν και αυτά σίδερα, ο τοίχος θα πάρει μία εντελώς διαφορετική υπόσταση. Θα πάρει χρώμα, μορφή, ζωή. Θα γίνει ένας καμβάς τέχνης, που παράλληλα θα είναι και ένα μήνυμα αλληλεγγύης για τους κρατούμενους που παλεύουν με τις εξαρτήσεις, που το σώμα τους υποφέρει από τα στερητικά σύνδρομα, που ψάχνουν λίγη αισιοδοξία μέσα σε σκιές και σκοτάδια. Βγάζει το ipad του και μου δείχνει το τελικό σχέδιο: Είναι ένα χέρι, το οποίο σχηματίζει ένα κύκλο με την παλάμη και από μέσα της διαχέονται οι ακτίνες από το φως του ήλιου, ενώ στο φόντο είναι ο ουρανός του καλοκαιριού με ροζιές και πορτοκαλί αποχρώσεις. Όπως μου εξηγεί, «το χέρι συμβολίζει τον εαυτό μας και το φως του ήλιου τον στόχο, είναι το φως που μας διαπερνά και αυτό στο οποίο επιδιώκουμε να φτάσουμε. Οι ακτίνες που περνούν μέσα από το χέρι, είναι η ελπίδα της απελευθέρωσης από τα προσωπικά μας κελιά. Γιατί ο νους μας είναι κυρίως αυτός που βρίσκεται σε καθεστώς εγκλεισμού και απομόνωσης, οπότε πρέπει να παλέψουμε και με αυτόν».
Αφού όλοι στρώνουν στο πάτωμα χαρτόνια, εκείνος παίρνει ένα μοβ σπρέι ανά χείρας και γράφει ένα σύνθημα στον τοίχο -ως μπούσουλα για το graffiti: “The hardest prison to escape from is the mind”. Όταν ξεκινά τη δουλειά, η ατμόσφαιρα μέσα σε δευτερόλεπτα γίνεται αποπνικτική, αφού ο εξαερισμός είναι σχεδόν ανύπαρκτος. Έχοντας ξεχάσει την αντιασφυξιογόνα μάσκα, ο καλλιτέχνης αναγκάζεται να δέσει μία μαύρη μπλούζα γύρω από το πρόσωπό του, καλύπτοντας τη μύτη, το στόμα και το κεφάλι -σαν μπαλακλάβα- και ξεκινά να δουλεύει μεθοδικά και ασταμάτητα, με ρυθμούς γρήγορους. Μετά από λίγα λεπτά η μυρωδιά γίνεται ανυπόφορη και βγαίνουμε στη είσοδο της μονάδας για να πάρουμε μια ανάσα.
ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ
Ο Μιχάλης με οδηγεί σε μία από τις πτέρυγες για να μου δείξει πως είναι. Κοντοστεκόμαστε απ' έξω και τη χαζεύουμε. Είναι σαν ένα μακρόστενο αίθριο με τρεις ορόφους και αμέτρητες πόρτες από κελιά. Κρατούμενοι πηγαινοέρχονται, μας κοιτάζουν, χαιρετάνε το Μιχάλη, του κάνουν πλάκα. Άλλοι κάθονται σε λευκά πλαστικά τραπέζια και παίζουν τάβλι, άλλοι συνομιλούν σε πηγαδάκια. Όπως μου λέει, «η δουλειά μας είναι να κρατάμε μια εξαιρετικά δύσκολη ισορροπία μεταξύ των κρατουμένων, των σωφρονιστικών και της διοίκησης - ευτυχώς έχουμε καταφέρει να μας εμπιστεύονται. Έστω και σε έναν άνθρωπο να κάνουμε καλό, θα είμαστε χαρούμενοι». Σύμφωνα με τον ίδιο, η φυλακή έχει πληθυσμό 1.800 άτομα -ενώ η χωρητικότητα είναι για 1.400- ενώ στο παρελθόν έχουν «χωρέσει» ακόμη και 2.500. Υπάρχει μία μικρή αποσυμφόρηση, ωστόσο σε κάθε κελί 2,5 επί 3,5 συμβιώνουν -ή επιβιώνουν- συνήθως τέσσερα άτομα. Ασφυκτικά κελιά, σε ασφυκτικό περιβάλλον, με ασφυκτικούς όρους. Όλοι φαίνεται να ασφυκτιούν μέσα σε αυτά και στο ίδιο τους το μυαλό. Μέσα στις φυλακές βλέπουμε να τριγυρνούν πολλές γνώριμες φιγούρες, κρατούμενοι γνωστοί στην κοινή γνώμη για τη δράση τους, που έχουν περάσει πολλά χρόνια της ζωής τους μέσα στα κελιά.
Μπαίνουμε ξανά μέσα να δούμε τον Hambas που δουλεύει πυρετωδώς. Ο μέχρι πρότεινος αδιάφορος τοίχος, γίνεται μία πολύχρωμη επιφάνεια, δημιουργική, γεμάτη τέχνη και έμπνευση. Ανάμεσα στα σπρέι και τις μπογιές, ανάμεσα στην ακαταστασία, δεν έχει σταματήσει λεπτό και ήδη βρίσκεται σε ένα πολύ προχωρημένο στάδιο της δημιουργίας.
ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ
Στο μεταξύ, πιάνουμε κουβέντα με την Ιωάννα στον πάγκο που έχουμε βγάλει έξω από την αίθουσα. Αντιλαμβάνομαι πόσο δύσκολο ρόλο έχει ως ψυχοθεραπεύτρια μέσα σε ένα τόσο ιδιαίτερο περιβάλλον, όπως αυτό της φυλακής. «Το ζόρικο είναι πως οι πρώην χρήστες που είναι στις θεραπευτικές ομάδες δυσκολεύονται να συνηθίσουν να οριοθετούνται, πολλοί είναι έγκλειστοι από τότε που θυμούνται τον εαυτό τους, ως ανήλικα παιδιά που βρίσκονταν στην παραβατικότητα. Όταν πας να τους βάλεις πλαίσιο, είναι πολύ δύσκολο για εκείνους. Πολλοί μπορεί να είναι πατεράδες και δεν ξέρουν πώς να εξηγήσουν στα ανήλικα παιδιά τους για την κατάσταση του εγκλεισμού που βρίσκονται και γι’ αυτό αποφεύγουν να τα δουν στα επισκεπτήρια ή τους λένε ότι εργάζονται στη φυλακή». Παρατηρώ πως όποιος κρατούμενος περνά, τη χαιρετά εγκάρδια αλλά ταυτόχρονα έχοντας και μία συστολή – φαίνεται πως έχει βάλει τα όριά της αλλά είναι και φιλική παράλληλα.
Ο Hambas βγαίνει έξω για το δεύτερο graffiti, το οποίο θα κοσμεί την εξωτερική είσοδο της αίθουσας του 18 ΑΝΩ, θα εφάπτεται με την πόρτα και θα αναπαριστά έναν ουρανό γαλάζιο, σύννεφα και πουλιά – με λίγα λόγια, το έξω, την δίψα για ελευθερία, το σπάσιμο των δεσμών -και- από την τοξικοεξάρτηση. Μου δείχνει το σχέδιο στο ipad, το οποίο κρατά στο χέρι και ξεκινά να κάνει το περίγραμμα ανεβασμένος σε έναν πάγκο. Η ώρα έχει περάσει. Ανάβει ένα τσιγάρο και μου λέει πως είναι η πρώτη φορά που κάνει την τέχνη του στη φυλακή. Είναι ιδιαίτερα ενθουσιασμένος γι' αυτό, εξάλλου και ο ίδιος έχει αφήσει το κοινωνικό του στίγμα, ως δημιουργός που απευθύνεται στις ευάλωτες και τις περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες και αυτό είναι κάτι που τον αντιπροσωπεύει στο έπακρο. «Τα γκράφιτι που έχουν γίνει στην εξωτερική πλευρά των τοίχων της φυλακής και για τα οποία ο δήμος έδωσε τόσα λεφτά, έγιναν για να τα βλέπουν οι ελεύθεροι, όχι οι φυλακισμένοι. Οπότε το θεωρώ δήθεν, σαν μια βιτρίνα που έφτιαξαν για να κρύψουν την “ασχήμια” και το περιθώριο». Αναλογίζομαι πόσο δίκιο έχει και αμέσως τον ρωτάω αν θα έκανε και ο ίδιος τέτοιο γκράφιτι εξωτερικά. Με απολυτότητα, μου απαντά αρνητικά. «Αυτά είναι για το φαίνεσθαι και προορίζονται για τους περαστικούς και όχι για εκείνους που θα έπρεπε να προορίζονται».
ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ
Βγαίνουμε όλοι μαζί προς τα έξω, δίνουμε τα καρτελάκια και παίρνουμε τις ταυτότητες και τα κινητά μας, απεγνωσμένοι να ανοίξουμε δεδομένα και να έρθουμε σε επαφή με τον έξω κόσμο. Ο Hambas θα συνεχίσει τη δουλειά του στη φυλακή τις επόμενες ημέρες, μέχρι να ολοκληρωθούν τα graffiti τα οποία οι κρατούμενοι θα μπορούν να απολαμβάνουν και να ξεφεύγουν νοητά από τον κόσμο του εγκλεισμού και να μεταβαίνουν στο δικό τους μέρος, σε έναν τόπο χωρίς συρματοπλέγματα, χωρίς όρια και αυστηρούς κανόνες. Αυτές οι στιγμές είναι που μας δίνουν γροθιά και ταρακουνάνε το «είναι» μας, γιατί μαθαίνουμε να εκτιμάμε τη φύση, την ελευθερία, τους ανθρώπους μας, τις εξόδους, τις δραστηριότητες, τον ήλιο, τη θάλασσα, το ωραίο φαγητό, ακόμα και την καθημερινότητα που φαντάζει αδιάφορη πολλές φορές ή τις ανούσιες γκρίνιες μας που μας κατατροπώνουν ψυχολογικά. Δεν υπάρχει τίποτα τόσο ψυχοφθόρο, όσο η στέρηση της ελευθερίας.Περισσότερες φωτογραφίες:
Με την εγγραφή σας στο newsletter του VICE συμφωνείτε να λαμβάνετε ηλεκτρονικά ενημερώσεις που αφορούν το VICE, οι οποίες ορισμένες φορές ενδέχεται να περιλαμβάνουν διαφημιστικό ή/και χορηγούμενο περιεχόμενο.
