Εξετάζοντας τα απομεινάρια της οικονομίας του εμφυλίου στο Κονγκό 

Μέλος των ανταρτών

Mai Mai περιπολεί στο στρατόπεδο του. Ο μύθος λέει ότι οι Mai Mai αλλάζουν μορφή και μπορούν να πετάξουν, ενώ οι σφαίρες περνάνε από μέσα τους σαν τα σώματα τους να είναι φτιαγμένα από νερό.

Η διάσχιση της ζούγκλας μέσα στη μαύρη νύχτα με μια ομάδα ανταρτών από τη Ρουάντα, πιο γνωστών για την εμπειρία τους σε βιασμούς και φόνους δεν ήταν αυτό που είχαμε σχεδιάσει ακριβώς για το πρώτο μας ταξίδι στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό. Το μόνο που θέλαμε ήταν να κάνουμε μια μικρή ταινία για τη διένεξη που υπάρχει γύρω από τα επονομαζόμενα ματωμένα ορυκτά, τα οποία κάνουν τα κινητά μας να δουλεύουν, να πετάξουμε μερικές αναφορές από το βιβλίο του Joseph Conrad («Η καρδιά του Σκότους», στο οποίο βασίστηκε το «Αποκάλυψη Τώρα» του Φράνσις Φορντ Κόπολα) και να πιούμε μια μπύρα Primus. Μόνο μία Primus.

Μια εβδομάδα νωρίτερα, η ομάδα μας προσγειώθηκε στο διεθνές αεροδρόμιο N’Djili, στην πρωτεύουσα Κινσάσα, πρώην Λεοπολντβίλ. Το μέρος μοιάζει σα να μην καθαριστεί από τότε που ο Μοχάμεντ Άλι πέρασε για το Rumble in the Jungle, στις αρχές της δεκαετίας του ’70. Αφού έλεγξαν τις κάρτες υγείας για τον κίτρινο πυρετό, πρώτη φορά στην πολυταξιδεμένη μας ζωή, εξεταστήκαμε από τα γαντοφορεμένα χέρια ιδρωμένων αστυνομικών και λοιπών αξιωματούχων-ο καθένας με τη δική του λίστα των παραβάσεων που κατά τα φαινόμενα είχαμε διαπράξει. Προς μεγάλη μας τύχη, ήταν πρόθυμοι να παραβλέψουν όλες αυτές τις παραβάσεις για ένα μικρό πρόστιμο, καταβληθέν προσωπικά σε αυτούς.

Είχαμε έρθει στο Κονγκό για να προσπαθήσουμε να μάθουμε περισσότερα σχετικά με τη δίψα του αναπτυγμένου κόσμου για το κολτάνιο, τον κασσιτερίτη και τα άλλα ορυκτά με τα φανταχτερά ονόματα που κινούν την βιομηχανία των ηλεκτρονικών. Αυτά ανήκουν σε μια ομάδα φυσικών πόρων που έχουν χαρακτηριστεί ‘ματωμένα ορυκτά’ λόγω του ότι οι ένοπλες ομάδες (FARDC, CNDP, FDLR, PARECO, κλπ) τα βρίσκουν ως ένα πολύ εύκολο στη μεταφορά και εξαιρετικά κερδοφόρο προϊον μέσω του οποίου χρηματοδοτούν τις δραστηριότητες τους-που κυρίως συνίστανται σε δολοφονίες ανθρώπων. Από το 1996, αυτές οι εξεγέρσεις των ανταρτών έχουν οδηγήσει στο θάνατο πάνω από 5 εκατομμύρια ανθρώπους και, κατά τη διάρκεια ενός τρομακτικού έτους -2006- στο βιασμό περίπου 400.000 γυναικών.

Αφού παραιτηθήκαμε από την ελπίδα να ξαναδούμε τις βαλίτσες μας, βγήκαμε στους δρόμους της Κινσάσα. Η πόλη είναι πιθανώς, στον πραγματικό κόσμο, ότι πιο κοντινό στην αποκάλυψη των ζόμπι- ένα ανυπόφορα ζεστό, σκονισμένο και γερασμένο τοπίο, όπου κάπου 7-10 εκατομμύρια άνθρωποι προσπαθούν να κερδίσουν τα προς το ζην με οποιοδήποτε τρόπο μπορούν, είτε αυτό είναι να πουλάνε πλεγμένες πλαστικές τσάντες νερού στους χιλιάδες που κολλάνε στην κυκλοφορία, στους υπό κατάρρευση δρόμους της πόλης ή στήνοντας ενέδρα αργά το βράδυ στους ξένους, οι οποίοι είναι αρκετά χαζοί για να κάνουν βόλτα περπατώντας μόνοι τους.

Ήταν δύσκολο να μην ταρακουνηθούμε από την συντριπτική φτώχεια: ακρωτηριασμένοι, παραγκουπόλεις και απατεώνες σε κάθε γωνιά. Αναρωτηθήκαμε: «Πως στο διάολο ένα μέρος σαν κι αυτό, γίνεται ένα μέρος σαν κι αυτό;». Μπορείς πραγματικά να ρίξεις όλη την ευθύνη στην «αποικιοκρατία» σαν πρωτοετής φοιτητής ανθρωπολογίας με μαλλί ράστα; Σε αυτή την περίπτωση… ίσως μπορείς.

Το 1885, ο Λεοπόλδος ΙΙ του Βελγίου ίδρυσε το Ελεύθερο Κράτος του Κονγκό, ένα μικρό πρότζεκτ που περιελάμβανε την απογύμνωση του Κονγκό από τους φυσικούς πόρους του, το συντομότερο ανθρωπίνως δυνατό. Στην πραγματικότητα, στον βασιλιά άρεσε τα πράγματα να γίνονται ταχύτερα από το ανθρωπίνως δυνατό και έτσι κινητοποίησε ένα τμήμα του «εργατικού δυναμικού» του κόβοντας τα χέρια τους. Ευτυχώς για τον Λεό, η περιπέτεια του στο Κονγκό έτυχε να συμπίπτει με τον ερχομό του αυτοκινήτου, που σημαίνει ότι οι κατασκευαστές απαιτούσαν το άφθονο καουτσούκ του Κονγκό. Κατάφερε να γίνει πολύ πλούσιος ενώ μείωνε τον πληθυσμό σχεδόν στο ήμισυ, αλλά γρήγορα μια ομάδα πιο πολιτισμένων Βέλγων πήρε τα ηνία των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων του βασιλιά και κυβέρνησε το Κονγκό ως αποικία, για την οποία αισθάνθηκαν ότι μπορούν να είναι περήφανοι. Και γιατί να μην είναι; Όταν το Κονγκό έκανε τα πρώτα του βήματα ως ανεξάρτητο κράτος, το 1960, οι Βέλγοι είχαν αφήσει τη χώρα με 16 απόφοιτους κολλεγίων, ένα στρατό που αποτελούνταν από 25.000 χαμηλόβαθμους στρατιώτες και αναλφάβητο πάνω από το ήμισυ του πληθυσμού.

Αφού περάσαμε λίγες μέρες όντας πενταβρώμικοι, οι τσάντες μας επιτέλους έφθασαν και είμασταν έτοιμοι να ξεκινήσουμε το ταξίδι μας στα σοβαρά. Γνωρίζαμε πολύ λίγα για το Κονγκό, πριν να έρθουμε εδώ, αλλά ένα πράγμα που είχε καρφωθεί στο κεφάλι μας ήταν «δεν πετάμε με τις κονγκολέζικες αερογραμμές». Η συμβατική σοφία λέει ότι, με τα ταλαιπωρημένα ρωσικά αεροπλάνα και τους μεθυσμένους Ρώσους πιλότους, εάν πετάξεις με κονγκολέζικη αερογραμμή θα πεθάνεις. Ωστόσο τι άλλο μπορούσαμε να κάνουμε; Να περπατήσουμε; Αυτή η χώρα έχει το μέγεθος της δυτικής Ευρώπης, με την υποδομή της αγροτικής Δυτικής Βιρτζίνια. Όπως αποδείχθηκε η πτήση της Congolese Airline ήταν η πιο άνετη εμπειρία συγκριτικά με τις μέρες που ακολούθησαν.

Όταν φθάσαμε στη Γκόμα, την πρωτεύουσα της επαρχίας του Βόρειου Κίβου, η ατμόσφαιρα ήταν πολύ καλύτερη από εκείνη στην Κινσάσα: καθαρότερος αέρας και ωραιότερος καιρός. Επιπλέον τώρα συνεργαζόμασταν με τον πανέξυπνο και θαρραλέο Κονγκολέζο συντονιστή Horeb και τον βετεράνο φωτογράφο πολεμικών συρράξεων Tim Freccia. Κι αφού δεν είχαμε προετοιμαστεί για το ενδεχόμενο κρύου καιρού στο Κονγκό, πήγαμε σε καταστήματα μεταχειρισμένων ρούχων στη Γκόμα (δεν φαινόταν να υπάρχει οποιοδήποτε κατάστημα ένδυσης με καινούργια ρούχα) που ήταν γεμάτο με δωρισμένα ρούχα προηγούμενων δεκαετιών. Φύγαμε για το ταξίδι μας στα βουνά, μερικά δολάρια ελαφρύτεροι και ένα μαϊμού Wu Wear τζάκετ πλουσιότεροι.

Η ομάδα μας στριμώχθηκε μέσα σε ένα Land Cruiser και κινήσαμε προς την πόλη ορυχείων Numbi στο Νότιο Κίβου. Μας είπαν ότι τα ορυχεία γύρω από το Numbi ήταν ένα καλό παράδειγμα ορυχείων όπου δεν μαίνεται ο εμφύλιος: ελέγχεται από την κυβέρνηση και δεν υπάρχουν αντάρτες σε ορατή απόσταση.

Άλλη μια μέρα στο γραφείο για έναν από τους ‘τεχνήτες’ ανθρακωρύχους του ανατολικού Κονγκό, γνωστό και ως Βήμα 1 στο πως θα φτιάχνονται τα κινητά του μέλλοντος.

Όταν φθάσαμε στο ορυχείο, ακολουθούμενοι από λίγους επόπτες της τοπικής κυβέρνησης, πράγματι δεν υπήρχαν αντάρτες εκεί γύρω. Επίσης δεν βλέπαμε κυβερνητικούς στρατιώτες. Ούτε εργαζόμενα παιδιά. Στην πραγματικότητα δεν υπήρχαν καθόλου εργάτες-το μέρος ήταν άδειο. Προφανώς, η ξαφνική ανησυχία της Δύσης για το μονοπάτι του χρήματος γύρω από το εμπόριο των ορυκτών του Κονγκό, τρόμαξε τον κόσμο σε αυτή την περιοχή. Μια διάταξη στην ισχύουσα πράξη Dodd-Frank Wall Street Reform and Consumer Protection Act, που περιλήφθηκε σε νόμο από τον πρόεδρο Μπαράκ Ομπάμα, το 2010, απαιτεί από τις αμερικανικές εταιρίες να αποκαλύπτουν τη χρήση ‘ματωμένων ορυκτών’. Βασικά είναι σαν να τους ρωτάει εάν εξακολουθούν να χτυπάνε τις γυναίκες τους. Χαρακτηριστικό είναι ότι αμέσως μετά την εφαρμογή του νόμου, οι μεγάλες εταιρείες απλώς απέφυγαν να αγοράσουν ορυκτά από το Κονγκό γενικά. Οι κονγκολέζικες πωλήσεις κασσίτερου- χρησιμοποιείται για τη συγκόλληση πλακετών κυκλωμάτων- έπεσαν περισσότερο από 90% τον Μάιο του 2011.

Αποφασίσαμε να ξεφορτωθούμε τους επόπτες μας και να ρίξουμε μια ματιά σε ένα χώρο που λειτουργεί, περνώντας τη νύχτα στο Numbi και ξεγλιστρώντας από την πόλη λίγο πριν ανατείλει ο ήλιος. Κατά συνέπεια, έπρεπε να αναρριχηθούμε σε υψόμετρο αφιλόξενο για τύπους της πόλης. Ενώ προσπαθούσαμε να κρατηθούμε για να μην κάνουμε εμετό, αναρωτηθήκαμε εάν ήταν πραγματικά αναγκαίο για μας να δούμε προσωπικά από πού προέρχεται το κολτάνιο.

Φτάνοντας στην κορυφή, κοιτάξαμε κάτω και είδαμε μια σοκαριστικά πρωτόγονη σκηνή-εργάτες κρατούσαν αξίνες και φτυάρια, κοσκίνιζαν το χώμα με τα γεμάτα κάλους χέρια τους. Αυτό το αποκαλούν ‘χειροποίητη εξόρυξη’, όρος που το κάνει να ακούγεται σαν έργο σνομπ τεχνιτών οι οποίοι κερώνουν τα μουστάκια τους. Στην πραγματικότητα, είναι ένα σωρό καλυμμένοι από τη σκόνη άνθρωποι με γαλότσες που σκάβουν τη γη για 3$ την ημέρα. Εάν είναι τυχεροί.

Αυτό σημαίνει εξόρυξη στο ανατολικό Κονγκό μια καλή ημέρα, όταν η χώρα είναι φαινομενικά σε ειρήνη. Αλλά όταν ξεσπάνε οι μάχες, οι συνθήκες γρήγορα μετατρέπονται από πρωτόγονες σε βάρβαρες, καθώς διάφορες ομάδες ενόπλων υπερπατριωτών με έντονο ενδιαφέρον για τα ορυκτά κινούνται στην περιοχή.

Στο πρόσφατο παρελθόν, αυτές οι ομάδες ανταρτών είχαν υποχρεωθεί να βρίσκονται βαθιά μέσα στη ζούγκλα, μετά από κοινές στρατιωτικές επιχειρήσεις του ΟΗΕ και του FARDC- των κακοπληρωμένων και ανοργάνωτων ενόπλων δυνάμεων του Κονγκό.

Φυσικό ήταν, αφού είχαμε ακούσει τόσα πολλά για αυτές τις ένοπλες δυνάμεις και πώς ο εθισμός μας στο Twitter με κάποιο τρόπο ενθάρρυνε τις δολοφονικές τάσεις τους, να θέλουμε να τους γνωρίσουμε. Έτσι ο Horeb και ο Tim κίνησαν κάποια νήματα και κατάφεραν να έρθουν σε επαφή με την ομάδα Mai Mai στο Βόρειο Κίβου, γνωστή ως Πατριωτική Συμμαχία για ένα Ελεύθερο και Κυρίαρχο Κονγκό (APCLS) και με επικεφαλής τον στρατηγό Janvier Buingo Karairi. Ο όρος Mai Mai είναι η συντομογραφία για τη μεγάλη ποικιλομορφία των ντόπιων πολιτοφυλάκων στο ανατολικό Κονγκό, οι οποίοι συλλογικά έχουν τρομοκρατήσει την περιοχή την τελευταία δεκαετία, συχνά κατηγορούμενοι (αλλά σπανίως καταδικασθέντες) για πρόσληψη παιδιών στρατιωτών, σφαγιασμούς και βιασμούς πολιτών στο «τρίγωνο του θανάτου» στην Κατάνγκα. Οι Mai Mai ισχυρίζονται ότι κατέχουν υπεράνθρωπες δυνάμεις, λένε ότι οι σφαίρες περνάνε από τα σώματα τους όπως μέσα από το νερό και πως εάν το δικαιολογεί η περίσταση μπορούν να μεταμορφωθούν σε ζώα. Είναι η αφρικανική αντάρτικη έκδοση των Wonder Twins.

Η ιδέα ότι κινούμασταν στην πυκνή κονγκολέζικη ζούγκλα ψάχνοντας τους υπεράνθρωπους Mai Mai ήταν αρκετά τρομακτική και χωρίς τα τοπικά στρατεύματα του ΟΗΕ να αυξάνουν την ανησυχία, ζητώντας μας ευγενικά να γράψουμε τα προσωπικά στοιχεία μας, ιδιαιτέρως τους αριθμούς των διαβατηρίων μας. Ήταν, επέμειναν «απλώς κάτι τυπικό»-αυτό που θα βοηθούσε τους αξιωματούχους της αμερικανικής πρεσβείας να καταλάβουν από πού να μαζέψουν τα κατακρεουργημένα σώματά μας.

Στην Αφρική, πρέπει να είσαι προσεκτικός με το τι ζητάς. Καθώς προχωρούσαμε μέσα στην γεμάτη υγρασία ζούγκλα, σε αυτό που αμέσως έδωσε την αίσθηση ότι πρόκειται για τη δική μας πορεία προς το θάνατο, συναντήσαμε-το μαντέψατε- μια ομάδα ένοπλων ανδρών. Αλλά όταν έγινε σαφές ότι ο ατρόμητος συντονιστής μας και οι ένοπλοι συνομιλητές του μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες, αντιληφθήκαμε ότι αυτοί οι τύποι δεν ήταν οι ντόπιοι αντάρτες που προσπαθούσαμε να εντοπίσουμε, αλλά μέλη του FDLR, μιας ομάδας ανταρτών Χούτου της Ρουάντας, που βρίσκονταν μακριά από την πατρίδα.

Σταθήκαμε τριγύρω προσπαθώντας να συμπεριφερόμαστε συνηθισμένα, αποφεύγοντας την οπτική επαφή με μια ομάδα στρατιωτών που φαίνονταν πολύ νέοι για να θυμούνται τη γενοκτονία της Ρουάντα το 1994, κατά την οποία σχηματίστηκε η ομάδα. Στο μεταξύ, ένας από αυτούς εξέπεμψε σήμα στα στρατεύματα Χούτου που είχαν στρατοπεδεύσει πιο κάτω στο δρόμο να μας επιτρέψουν να περάσουμε με ασφάλεια από την περιοχή τους-και να επισκεφθούμε μια ομάδα ανταρτών που νομίζαμε ότι ήταν δηλωμένοι εχθροί του FDLR.

Τα πράγματα δεν ξεκαθάρισαν περισσότερο όταν τελικά συναντήσαμε τους Mai Mai και καθίσαμε με τον στρατηγό Janvier. Ένα από τα πρωταρχικά αιτήματα της ομάδας του είναι όλοι οι πολίτες της Ρουάντα να εγκαταλείψουν άμεσα το έδαφος του Κονγκό. Γιατί λοιπόν, οι αντάρτες FDLR μας συνόδεψαν στο στρατόπεδο τους; Πώ ς αισθάνεται για αυτό ο γραμματέας του στρατηγού Janvierπου είναι από τη Ρουάντα; Μπορεί να σας φαίνεται περίεργο, αλλά καθώς καθίσαμε περιτριγυρισμένοι από τους άνδρες του Janvier…τέλος πάντων, δεν αισθανθήκαμε ότι έπρεπε να κάνουμε αυτές τις ερωτήσεις.

Ο συνιδρυτής του VICE, Suroosh Alvi, ρώτησε τον στρατηγό Janvier τι σκεφτόταν για τον εθισμό του κόσμου με τις ηλεκτρονικές συσκευές-και απαραιτήτως, το κολτάνιο. Ο στρατηγός ήταν ειλικρινής και είπε ότι ο μέσος πολίτης του Κονγκό δεν επωφελείται από την εξόρυξη ορυκτών, γεγονός που αποτελεί «ένας από τους λόγους που πολεμάμε». Φάνηκε να υπονοεί ότι εάν οι Mai Mai ήλεγχαν τα ορυχεία, θα έκαναν αναδιανομή του πλούτου. Ωστόσο όταν του ζητήθηκε να επεκταθεί στο θέμα, ο στρατηγός κουμπώθηκε λέγοντας ότι τα ορυκτά «μπορεί να βρίσκονται εδώ τριγύρω… αλλά δεν σκάβουμε», και αρνήθηκε ότι οι μαχητές του έχουν οποιοδήποτε είδος ενδιαφέροντος για το εμπόριο ορυκτών.

Το Κονγκό είναι ένα περίπλοκο μέρος, αλλά όχι τόσο περίπλοκο ώστε να πρέπει να το διαγράψουμε.

Είναι εύκολο να ρίξεις τα προβλήματα της χώρας στο παρελθόν-οι Βέλγοι αποικιοκράτες, οι κλεπτοκρατικοί κυβερνήτες και οι αψιμαχίες με τα γειτονικά έθνη-αλλά αυτό δεν αλλάζει την κατάσταση. Ίσως εάν απαιτήσουμε ηλεκτρονικά χωρίς ματωμένα ορυκτά, οι ομάδες ανταρτών απλώς να χαθούν μέσα στη ζούγκλα ή να καταφέρουμε να κάνουμε την πιο φτωχή χώρα στον κόσμο, λίγο ακόμα πιο φτωχή.

Αυτό είναι κολτάνιο, ένα κρίσιμης σημασίας συστατικό σε πολλά ηλεκτρονικά όπως τα συστήματα βιντεοπαιχνιδιών και οι φορητές συσκευές. Το ανατολικό Κονγκό διαθέτει το 80% των παγκόσμιων αποθεμάτων.

Μια χούφτα χρυσό, τουρμαλίνη και άλλα ορυκτά που κάνουν τις καρδιές των ανταρτών να χτυπούν ρυθμικά.

Αφού το Land Cruiser μας κόλλησε στη λάσπη για πολλοστή φορά, αυτοί οι τύποι εμφανίστηκαν από το πουθενά και μας βοήθησαν. Φαίνονταν σαν να ψώνισαν σε κατάστημα φθηνών ειδών από το μέλλον.

Στρατιώτης του ΟΗΕ περιμένει σε ένα διάδρομο προσγείωσης, δίπλα στις σειρές των στρατώνων . Αυτό το φυλάκιο στελεχώνεται αποκλειστικά από Ινδούς κυανόκρανους, γνωστούς για την φιλοξενία, τα μπισκότα και το τσάι τους. Εάν είσαι δημοσιογράφος ή εργαζόμενος σε ΜΚΟ που εργάζεται στη ζούγκλα, στο Κονγκό αυτό αντιστοιχεί με την όαση σε μια έρημο. Εάν δεν είσαι, τότε ξέμεινες από τύχη.

Φθάνοντας σε ένα επι το πλείστον άδειο και καμένο χωριό στη μέση της κονγκολέζικης ζούγκλας, αυτός ο ψιλόλιγνος Ρουαντέζος (μέλος του FDLRπου προκαλεί φόβο) χαιρέτισε τον συγγραφέα και την ομάδα του λέγοντας «Έχουμε τη δύναμη να σας κάνουμε να κοιμηθείτε στη λάσπη απόψε». Πριν ανακαλύψουν τι ακριβώς εννοούσε, η συμπεριφορά του άλλαξε μυστηριωδώς και συμφώνησε να παρέχει ένοπλη συνοδεία για το δεύτερο μέρος του ταξιδιού προς το στρατόπεδο των Mai Mai. Αν και απίστευτο, αλλά όλο αυτό πραγματοποιήθηκε λιγότερο από τέσσερα μίλια απόσταση από το φυλάκιο των Ηνωμένων Εθνών.

Ο στρατηγός Janvierτων MaiMail (δεξιά) σιγουρεύεται ότι ο Ρουαντέζος γραμματέας του κρατάει την ώρα. 

Λίγο μετά την άφιξη του γράφοντος στο στρατόπεδο των Mai Mai, οι άνδρες του στρατηγού Janvier έκαναν παρέλαση γύρω από δυο εκ των κρατουμένων τους-στρατιώτες της κονγκολέζικης κυβέρνησης που περιπλανιόνταν στην περιοχή τους. Οι Mai Mai ήθελαν να δείξουν πόσο ανθρώπινα φέρονταν στους κρατουμένους κατά τη διάρκεια της κράτησης τους.

Η Mai Mai εκδοχή της γκριμάτσας για χάρη της κάμερας. 

Ο συνιδρυτής του VICE, Suroosh Alvi σκέφτεται να γυρίσει πίσω πριν βρει το θάρρος να περάσει τη ‘γέφυρα’ που κατασκευάστηκε από καλάμια μπαμπού και κληματσίδες, και η οποία οδηγεί στο κρησφύγετο των  Mai Mai.