Is Timboektoe nog te redden?

De afgelopen dagen suizen er weer straaljagers door het luchtruim van de voormalige Franse kolonie Mali. De globale oorlog tegen terreur heeft er volgens Frankrijk een nieuw front bij, en wel in de grootste zandbak ter wereld: de Sahara.

Tot voor kort roemde de wereld het straatarme maar politiek stabiele Mali als een baken van democratie. In 2010 is er nog geen vuiltje aan de lucht, als ik na een urenlange dodenrit vanuit de hoofdstad Bamako over de enige snelweg die het land rijk is, het groene gammele busje uitstap.

Ik duw een zwarte jongen met een brommer wat geld in zijn handen en laat me naar het centrum van het stadje Ségou rijden. Ik ben hier om verslag te doen van een muziekfestival dat verschillende etnische groepen bijeenbrengt, die normaal gezien niet zoveel contact met elkaar hebben.

Al snel wordt mijn aandacht getrokken door een in blauwe doeken gewikkelde, Arabisch uitziende jongeman. Terwijl hij zittend op een kleedje kleine theeglaasjes volschenkt, belt hij met zijn vriendin. Moussa is een Toeareg afkomstig uit een nomadenenclave ten noorden van de aan de rand van de Sahara gelegen stad Timboektoe. Hij is een paar dagen in de stad om geld te verdienen voor zijn bruidsschat. Zijn schoonvader wil geiten hebben in ruil voor zijn dochter.

Moussa drinkt thee op zijn kleedje.

Azawad
De Toeareg zijn nomaden die in de allesverzengende hitte van de Sahara wonen. Al eeuwenlang beheersen ze de karavaanroutes die de woestijn doorkruisen. Azawad, noemen ze hun thuisland. Het is een enorm gebied dat zich uitstrekt over een landen als Mauritanië, Mali, Algerije en Libië. Het is het drama van postkoloniaal Afrika in een notendop.

De natiestaat Mali ontstond toen voormalig kolonisator Frankrijk willekeurige lijnen in het zand trok. Verschillende bevolkingsgroepen zijn nu tegen wil en dank onder de Malinese vlag samengebracht, maar Azawad wordt tot op de dag van vandaag door niemand erkend, behalve door de Toeareg zelf. “Ik ben net terug van een trektocht,” vertelt Moussa(27). “Ik ben liever in de woestijn dan in de stad. Steden zijn me te druk. Als ik mijn kamelen meeneem de stad in worden ze gek. Daarnaast kijkt de zwarte bevolking raar op als ze een Toeareg zo zuidelijk zien rondlopen.”

Drugs en wapens
Er loopt ook een onzichtbare grens dwars door Mali heen. In het zuiden bewoont een overwegend zwarte bevolking de steppen rond rivier de Niger. In het noorden wonen lichter gekleurde nomadenstammen in de woestijn. De populatie in de Sahara wordt aangevuld met allerlei dubieuze allianties van moslimextremisten, drugssmokkelaars en wapenhandelaars, die de uitgestrekte anonimiteit van de Sahara goed kunnen gebruiken.

De Toeareg voelen zich al jaren gediscrimineerd door de zwarte regering in de hoofdstad Bamako. Sinds de onafhankelijkheid van Frankrijk in de jaren zestig vinden er met regelmaat kleine opstanden plaats. De rebellie die begin2012 onder aanvoering van de Mouvement National de Libération de l’Azawad (MNLA) begint, is andere koek. Versterkt met zwaar bewapende stamleden die in Libië als huurling werkten voor de gevallen dictator Kadhafi, lanceren de Toeareg een offensief.

De MNLA heeft op dat moment een nogal onverstandige alliantie gesloten met enkele jihadistische groeperingen. Gezamenlijk verjagen ze het Malinese leger uit het noorden van Mali. Dat zet vervolgens uit onvrede de president af. In de chaos die volgt verklaart de MNLA Azawad eindelijk onafhankelijk. Maar het plan om een eigen staat te creëren faalt grandioos.

Terwijl de MNLA druk bezig is om het Malinese leger de grens over te jagen, voeren de jihadisten de sharia in. Lijfstraffen en steniging behoren opeens tot de orde van de dag. De jihadistenmaken het culturele erfgoed rondom Timboektoe met de grond gelijk. Ondanks felle protesten van de lokale bevolking blijft de sharia van kracht. Bamako klopt aan bij Parijs voor hulp, en aangezien Europa doodsbenauwd is voor Afghanistanachtige toestanden, zeggen de Fransen luchtsteun toe om het noorden terug te winnen van de rebellen.

Normaal gedrag verboden
Veel Toeareg zijn inmiddels het land uit gevlucht. Eén van die vluchtelingen is de uit Timboektoe afkomstige Zakiyatou. Als ze me via een krakerige telefoonverbinding belt is ze net aangekomen in een kamp in buurland Niger: “Timboektoe is ooit gebouwd door de Toeareg. Sindsdien is het een heel multiculturele stad geworden. Maar de stad is nooit helemaal van ons geweest. We werden veroverd door de Marokkanen, gekoloniseerd door Frankrijk en nu lopen er allemaal extreme moslimgroeperingen rond. Opeens moeten wij vrouwen gesluierd over straat en muziek mag niet meer. Al het normale gedrag is verboden. Kijk, het is altijd moeilijk geweest om in Timboektoe te wonen. Iedereen is er arm. Maar mensen waren er gelukkig. Nu is er alleen angst en onzekerheid.”

Human Rights Watch waarschuwt inmiddels voor het humanitaire drijfzand dat in het gebied ontstaan is. De moslimextremisten willen uit financiële en religieuze overwegingen geen millimeter toegeven. Een aanzienlijk deel van de in Europa opgesnoven cocaïne wordtdoor dit gebied gesmokkeld.

Daarbij is de hoeveelheid wapens sterk gegroeid, dankzij gestolen waar uit Libische wapenpakhuizen en de internationale terreurnetwerken die nauwe banden hebben met lokale jihadisten in Noord-Mali. Een mierennest, en volgens de internationale politiek reden genoeg om het zwakke Malinese leger te ondersteunen met bombardementen op door jihadisten bezette steden.

Slachtoffers
De Toeareg lijken de controle over hun eigen opstand ondertussen verloren te hebben. Een woordvoerder van de MNLA meldt dat de Toeareg zullen hergroeperen en waarschuwt voor represailles. Maar dat de huidige situatie niets minder is dan een kruitvat begrijpt Zakiyatou ook wel: “Ik hoop alleen dat de internationale gemeenschap het verschil tussen moslimextremisten en Toeareg inziet. Wij zijn op dit moment ook slachtoffers. Maar dat zal de Toeareg niet fundamenteel veranderen of kleinkrijgen. Wij hebben altijd moeten knokken voor onze vrijheid, en dat zullen we blijven doen.”