Lulu Helder strijdt al 25 jaar tegen Zwarte Piet, en ze had het bijna opgegeven

Op de tienerkamer van een oude arbeiderswoning ligt een eerste ontmoeting stof te verzamelen. Van een jong zwart meisje, amper vijf jaar oud. Het meisje zit voor de eerste keer op schoot bij azc-sint. Ze heeft vlechtjes in haar haren, met kleurrijke elastiekjes. In haar buurt staan breed grijnzende zwart geschminkte schimmen, met blauwe ogen en bontgekleurde knechtskostuums aan. Het meisje ziet grijzig zwart, de kleur van bleek zien en schrikachtigheid die je alleen herkent als je de foto van dichtbij bekijkt, of zelf zwart bent. 

Hoe ouder ik word, des te vaker ik me afvraag welke prijs mensen bereid zijn te betalen voor hun vrijheid. Het is een vraag die me achtervolgt omdat mijn ouders de ultieme prijs voor vrijheid opgaven: hun thuis. 

Het meisje op de foto met de sint ben ik. De eerste ontmoeting is er een tussen azc-sint (vermoedelijk een lokale Zeeuwse boer vermomd als sinterklaas) en de kinderen van een azc-klas, een soort schoolklasje waar je in werd geplaatst als je met je ouders asiel kwam aanvragen in Nederland. Zakdoekje leggen, knikkeren en kringgesprekken: je leerde er als het ware je eerste stappen in de Nederlandse identiteit te zetten, terwijl je ouders zich ondertussen nog druk moesten maken over de mogelijkheid uitgezet te worden. Een belangrijk onderdeel van het integratieproces voor kinderen was ook het Nederlandse sinterklaasfeest, inclusief azc-sint. Azc-sint was een sint zoals alle sinten: een witte sint met een grijze baard, een gouden staaf in zijn hand, maar vooral ook met een zwart geschminkte knecht.  

Ik kwam aan in Zeeland in februari 1998. Mijn moeder en ik troffen hier het Nederland aan van Lulu Njemileh Helder en haar kameraden van actiecomité Zwarte Piet is Zwart Verdriet. 

In dat jaar publiceerde Helder samen met Scotty Gravenberch de bundel Sinterklaasje kom maar binnen zonder knecht. Wetenschapper Philomena Essed, schrijver Astrid Roemer, moeders van zwarte kinderen als Celestine Raalte, Helene Leisius en andere prominenten van zwart verzet in Nederland delen in dit boek kritisch en openhartig hun analyses, hun pijn en hun verzet tegen de figuur zwarte piet. Ik spreek Lulu Helder op 2 december. Door de lockdown is dit de eerste keer sinds die eerste ontmoeting met de azc-sint dat ik in mijn directe omgeving bijna geen spoor van het kinderfeest heb kunnen ervaren. Geen pepernoten, geen marsepein, nog geen beelden* van zwarte activisten die neergeknuppeld worden door een agentenbrigade. Maar wel Lulu Helder, die achter de webcam verschijnt met een vette glimlach, maar ook met een directe vraag: “Je bent laat! Waarom vind je me nu pas?”

Ik vertel Helder over azc-sint. “Waar was jij in februari 1998?” vraag ik haar. Ze moet lachen, misschien een beetje betrapt. 

Helder zelf was op dat moment niet in Nederland, maar liep als student van in de twintig rond op de campus van Howard University, een van de historisch zwarte universiteiten van de VS. Ze deed in Nederland de vooropleiding van het conservatorium, maar maakte algauw de overstap naar antropologie. “Wat ik daar ontdekte is dat ik een vrij homogeen beeld van zwarte mensen had. Ik leerde de diversiteit kennen tussen zwarte studenten onderling. Er waren zwarte studenten uit het Caribische gebied, Afro-Amerikaanse studenten, zwarte studenten uit Afrika. Iedereen bracht een eigen cultuur mee. Dat was een bevrijdend gevoel, om dat te ervaren. Natuurlijk heb je dat in Nederland ook wel, maar op Howard was er meer ruimte voor. Omdat je allemaal zwart bent. Dus je hoeft je niet zo politiek als eenduidige gemeenschap op te stellen.”

De naam Njemileh, die ze nu niet meer gebruikt, is een overblijfsel van die tijd. “Ik wilde toen een soort pan-Afrikaans punt maken. Op Howard zeiden ze: als je straks de maatschappij instapt, wordt het heel ingewikkeld. Dus je moet nu een warm bad hebben waarin jij je volop kunt ontwikkelen, zonder dat je met ongelijkheid en marginalisatie te maken krijgt waartoe je je moet verhouden.’” Howard bleek voor Helder een safe space, nog lang voordat Black Twitter daar een bekend begrip van maakte. “Als er een vak was over Black Women’s Studies, dan werd dat ook gedoceerd door een zwarte vrouw.”

Howard is een bijzondere plek: het staat bekend als de universiteit waar toonaangevende zwarte verzetsbewegingen als de Harlem Renaissance en de Amerikaanse burgerrechtenbeweging geboren werden. Op Howard werden demonstratietechnieken als 'stool sitting' bedacht: aan de bar of aan de tafeltjes gaan zitten in koffiehuizen en restaurants die weigerden zwarte klanten te bedienen. Het was de perfecte voedingsbodem voor Helders activisme.

In 1997 kreeg Helder een boek overhandigd door de Afro-Amerikaanse professor Frances Smith Foster, die toen gastprofessor in Leiden was: Incidents In a Life of a Slave Girl, de autobiografie van Harriet Jacobs. Jacobs vertelt in het boek over haar ervaringen als tot slaaf gemaakte vrouw. Slave narratives werden opgeschreven door tot slaaf gemaakten die naar het noorden van de VS waren gevlucht en zichzelf hadden leren lezen en schrijven, in een tijd waarin zwarte mensen dat konden bekopen met de dood. Volgens Helder was dit een van de boeken die haar leven veranderde. “Als vrouw maak je heel andere dingen mee. Je bent zwart én je bent vrouw. Ik vond het zo knap dat Jacobs vanuit haar situatie haar verhaal optekende. Zo raakte ik geïnspireerd om hetzelfde te doen in Nederland.”

Op Howard kreeg Helder ook les over wetenschappelijk racisme, en dan met name het gevaar van pseudowetenschap. “Het hoofdstuk dat ik schreef voor de bundel Sinterklaasje, kom maar binnen zonder knecht is grotendeels gebaseerd op de kennis die ik daar opdeed. Ik volgde een vak over racist biology. Er werd daar haarfijn uitgelegd hoe de slavernij werd gelegitimeerd dankzij eugenetica, zoals schedelmetingen. Er werd aangetoond dat een zwart persoon dom of lui was aan de hand van de grootte van het hoofd of de breedte van de neus. Eugenetica is de manier waarop wetenschappers middels valse biologische theorieën hebben bijgedragen aan de legitimering van het idee dat zwarte mensen inferieur zijn. Wat ik daar leerde heb ik direct toegepast in mijn boek”. Het hoofdstuk dat Helder hierover schreef heet: “Over swarten, Mooren, N*gerknechten en andere produkten van koloniale macht.” 

Schedelmetingen en eugenetica, dat klinkt me helaas bekend in de oren. Toen mijn ouders in 1998 asiel aanvroegen in Nederland, was dat omdat ze een door etnisch conflict verscheurd thuisland waren ontvlucht. Schedelmetingen door pseudowetenschappers als Jean Marc Virey en zijn ‘Virey-methode’ hebben een sleutelrol gespeeld in de verscheuring van het land. De Europeanen in Rwanda creëerden op basis van Virey’s methode drie rassen: de Hutu, de Tutsi en de Twa. Op basis van die pseudowetenschap voerde de Belgische koloniale overheid in 1933 de Hutu-Tutsi-Twa-identiteitskaarten in. Ook hier werd je etniciteit bepaalt aan de hand van je fysieke uiterlijk. Zestig jaar na de invoering van die identiteitskaarten brak in Rwanda de genocide van 1994 uit. 

In dat jaar organiseerde Helder de eerste vergadering van Zwarte Piet is Zwart Verdriet. “Thuis in de Bijlmer, bij een van de leden van de beweging. De meesten van hen waren werkende mensen. Ik zat nog in vooropleiding. Datzelfde jaar nog begonnen we te demonstreren. Maar de rellen in LA die volgden op politiegeweld dat Rodney King werd aangedaan waren overal in het nieuws geweest. In Nederland was men bang dat die energie zou overwaaien. Bij onze eerste keer demonstreren in de Bijlmer werden we al opgewacht met veel politie. Dan kan je twee dingen doen: naar huis gaan, of een andere plek zoeken om te demonstreren. We besloten het centrum in te trekken.” Ze stapten de metro in naar het Weesperplein en liepen via het Leidseplein en de Albert Cuyp de Pijp in. “Dat is ook waar het eerste filmpje van AT5 geschoten is. Op de rest van de Nederlandse televisie waren wij compleet onzichtbaar. Je moet je voorstellen dat het een totaal andere wereld was. Er was geen Twitter, geen Instagram, geen Facebook, en zeker geen smartphone. Als we iets ondernamen kon het totaal geïsoleerd blijven, omdat onze acties doodgezwegen werden.”

En die isolatie eiste zijn tol. Het werk van actiecomité Zwarte Piet is Zwart Verdriet kwam eind jaren negentig volledig stil te liggen. En zwarte piet, die was ondertussen nog steeds niet verdwenen.

“Ik vertrok naar Howard en publiceerde het boek. Eigenlijk wilde ik dat het boek het werk zou doen: dat kennisverspreiding zou leiden tot meer bewustwording en dat vanuit daar gedragsverandering zou komen. En ik was ook gewoon uitgeblust. Op een gegeven moment heb je zoveel dingen geprobeerd die maar niet aanslaan. Ik was gewoon moegestreden. Niet alleen kregen we geen gehoor bij witte mensen, maar ook in de Bijlmer kwam het niet echt op gang. Heel veel mensen daar hadden wel de petitie voor verandering getekend, maar er ontstond niet echt een golf. Mensen waren echt bang om zich uit te spreken. Ze hadden schaamte. Dan kwamen ze naar je toe en zeiden ze: ‘Goed bezig! Maar ik moet echt door, ik kan niet met je meelopen.’ Na 1998 dacht ik: we hebben nu vijf jaar geprobeerd om onszelf op de kaart te zetten. Ik ben moe. Moe van doodgezwegen worden, moe van het verbaal geweld, moe van het uitblijven van een serieuze dialoog waarin men je wegzette als ‘geen echte Nederlander’, terwijl we hier waren geboren én getogen.”

Ik zie het vaker om me heen, vertel ik Helder, ook tegenwoordig nog. Zwarte activisten die moegestreden raken. Zwarte mensen die hun energie willen steken in een doodgewoon leven leiden. En vooral: zwarte vrouwen die uitgeblust raken van het gevecht dat ze aan twee kanten moeten voeren, als zwarte Nederlander en als zwarte vrouw.

Helder: “Ik zag laatst nog een clip van toen we ergens in een lokale radio-uitzending zaten. De interviewer negeert me compleet en noemt alleen de naam van een mede-activist uit ons actiecomité, die naast me zit. Op een gegeven moment vraagt hij waarom onze beweging een zwarte piet racistisch vindt. Hij brengt de microfoon naar ons toe en ik reik mijn hand uit, maar hij adresseert me niet. Dus ik geef de microfoon aan die vriend naast me. Maar die besluit niet mee te gaan in het gedrag van die interviewer en geeft de microfoon weer aan mij. Wat belangrijk is aan dat moment, is dat hij niet toestaat dat ik onzichtbaar wordt gemaakt. Te vaak wordt onze rol en positie onzichtbaar gemaakt, waardoor er uiteindelijk ook weinig historische kennis is over zwarte vrouwen.”

Ze klinkt verontwaardigd. “Ook toen ik samen met Scotty Gravenberch het boek Sinterklaasje kom maar binnen zonder knecht publiceerde en we daarover werden geïnterviewd door journalisten, werd ik genegeerd. Elke vraag ging naar Scotty. Ook in de jaren daarna richtte iedereen die er iets over wilde weten zich tot de mannelijke auteur. Dan kom je als zwarte vrouw in een heel vreemde situatie. Je hebt een boek geïnitieerd, maar dat is eigenlijk niet zichtbaar. Dat zijn seksistische dynamieken. Het is belangrijk dat mannen zich daar ook van bewust van zijn, want zwarte vrouwen wordt op die manier de stem ontnomen. Ook nu nog wordt in media de rol van vrouwen weggelaten wanneer het over de historische ontwikkeling van het verzet tegen zwarte piet gaat, én generaties activisten tegenover elkaar geplaatst, in plaats van te laten zien dat er sprake is van wederzijdse inspiratie en interactie. Die verbondenheid is essentieel en belangrijk om te weten voor toekomstige generaties.”

Helder zegt daarover in haar boek: “We weten onderhand dat de waarden die volwassenen aan mannelijkheid en vrouwelijkheid verbinden, al op zeer jonge leeftijd worden overgenomen door kinderen. Waarom zouden de waarden die wij aan verschillende huidskleuren verbinden dan niet opgepikt worden door kinderen?”

Het waren uiteindelijk historici uit de feministische zwarte vrouwenbeweging en The Black Archives die het verhaal van Lulu Helder in leven hielden. “Vrouwen uit de zmv-beweging (zwarte migranten- vluchtelingen-vrouwenbeweging, red). Vooral wetenschappers Nancy Jouwe en Maayke Botman waren verbaasd dat ze mijn naam niet meer hoorden. Dat is wel een beetje het lot van zwarte vrouwen. Je moet je zichtbaarheid op de een of andere manier altijd bevechten. Ik wil benadrukken hoeveel zwarte vrouwen er in de beweging zaten. Het gaat niet om Lulu, het gaat om een collectief van heel veel zwarte vrouwen die zeiden: tot hier en niet verder!” 

Een bondgenootschap met witte feministen was er volgens Helder tijdens de acties in de Bijlmer niet. “Het was ook niet alsof we tijdens die demonstraties zusterschap zochten met witte vrouwen. Die maakten geen deel uit van onze beweging, maar we zochten daar ook geen verbond mee. We wilden ons expliciet positioneren als zwart. Daarmee wilden we eigenaarschap claimen over hoe het anti-racisme debat wordt ingevuld.” Het is een ongemakkelijke dynamiek die je tegenwoordig nog kunt bespeuren. Van witte feministen die een bondgenootschap veinzen terwijl zwarte vrouwen een strijd op twee of meerdere fronten voeren. Daar komt Sojourner Truth’s beruchte uitspraak vandaan “Ain’t I a woman?” die ze in 1851 adresseerde aan haar witte feministische bondgenoten. 

De bondgenoten zouden uiteindelijk wel van zich laten horen. In de bundel Sinterklaasje, kom maar binnen zonder knecht zijn intergenerationele en ook interetnische verbindingen tussen mannen en vrouwen te lezen. En Helder doelt daarbij ook op Annette Krauss en Petra Bauer. Toen zij in 2008 voor de expositie “Be(com)ing Dutch” in het Eindhovense Van Abbe Museum een kunstprotest aankondigden tegen zwarte piet, werden zij bedreigd en hun kunstwerk vernietigd. Als ze dat deden bij twee witte kunstenaars, hoe zouden ze dan op een uitgesproken zwarte vrouw reageren? Het antwoord daarop kwam in de vorm van Perle Miangue, die in november 2018 door Eindhovense hooligans omsingeld en verbaal belaagd werd, omdat ze als zwarte vrouw toevallig langs een anti-zwarte piet demonstratie liep die in de stad plaatsvond. Miangue begon het geheel instinctief te filmen en voegde zich bij de demonstranten, met een vastberaden grijns van pril verzet op haar gezicht.

Helder zelf was inmiddels bijna volledig naar de achtergrond verdwenen. En met die zichtbaarheid verdween ook haar harde werk. Helder over het moment waarop ze brak: “Ik weet nog dat ik in een radio-uitzending zat en opnieuw moest gaan uitleggen waarom zwarte piet racistisch was. Ik kreeg er de ruimte niet voor. Ik had allemaal mannen tegenover me, die mijn standpunten ridiculiseerden. Op een gegeven moment werd ik in dat interview heel erg fel, ik was heel erg boos. En dan verlies je je publiek. Want dan ben je die ‘emotionele zwarte boze vrouw’. Dan word je weggestopt in dat hokje.”

Ik vraag Lulu Helder of ze denkt dat ze een prijs heeft moeten betalen voor de strijd die ze geleverd heeft. “Ik kan niet zeggen dat ik een prijs heb betaald voor vrijheid. Een prijs betalen vind ik wanneer je niet meer terug kan. Als je uit Congo bent gevlucht, uit Afghanistan of uit Iran, en je kan niet meer terug, je hebt je hele familie achtergelaten. Of je woont hier in het Westen en wordt hier nog steeds achtervolgd door een regime.” 

Lulu Helder de activist dook nog een keer op, toen ze moeder werd. “Ik ben me altijd blijven verzetten, op andere manieren. Ik belandde ooit bij een intocht, toen mijn dochter nog heel klein was. De optocht ging door heel de stad, protesten enzo waren van tevoren verboden. Ik weet nog dat we bij het Weesperplein fietsten en ze de stoet voorbij zag komen. En zij natuurlijk: Piet, piet! Sinterklaas! Haar enthousiasme dwong me als als het ware om er naartoe te gaan. Toen ging ik zo bij de reling staan, met haar op die fiets, en hield ik een arm met een gebalde vuist omhoog. Jeroen Krabbé was toen Sinterklaas. Ik keek hem recht aan. Ik zal de blik in zijn ogen nooit vergeten: het was een blik van angst.” 

Een zwartepiet-vrij Nederland lijkt nu dichterbij dan ooit. Maar het parcours van een zwarte vrouw als Lulu Helder en de koloniale geschiedenis waardoor onze paden in Nederland kruisten, tonen aan dat we er daarmee nog niet zijn: “Het is groter dan zwarte piet. Zwarte piet staat symbool voor een geschiedenis van onderdrukking waar mensen zich niet mee willen associëren. Daar hangt die hele ontkenning ook mee samen. De strijd tegen zwarte piet gaat om het ontrafelen van wat er in de geschiedenis is gebeurt en hoe dat doorwerkt in het heden. Dan moet je als natie aan diepe zelfreflectie gaan doen, en er gevolgen aan verbinden. Dat is ingewikkeld. Maar in een moderne democratie doen alsof er niets gebeurt is, dat heeft geen zin. Want de overblijfselen zijn nog dagelijks zichtbaar voor zwarte Nederlanders”

Als ik ophang moet ik denken aan de ultieme prijs voor vrijheid waar Lulu Helder het over had, de prijs die zwarte vrouwen als mijn moeder betaalden. Zwarte en migrantenvrouwen, die in de nacht van 4 op 5 december de trap op slopen nadat ze in de piepkleine schoentjes van een kinderen een cadeautje hadden gelegd, met daarbij een briefje van de sint in gloednieuw Nederlands - een traditie die ze maar moeilijk konden rijmen met hun dekoloniale opvoeding. De prijs van vrijheid betaalden de kinderen die hun ouders hoorden sluipen op de trap, omdat ze wakker lagen van hun ontmoeting met het hulpje van de sint. Die prijs voor vrijheid betaal je, totdat ergens in het land een zwarte vrouw opstaat die besluit je eraan te herinneren dat ook dit stukje aarde je ooit toe kan gaan behoren. En dat je daarvoor mag vechten.

En de prijs van dat gevecht? Die zit in de intieme dingen.

Ik bel Helder terug omdat ik me afvraag welk instrument ze eigenlijk speelde, voordat ze de overstap van het conservatorium naar antropologie maakte.

“Oh, saxofoon!” zegt ze lachend.

“Denk je dat je activisme je keuze om antropologie te gaan studeren heeft beïnvloed?”

“Dat is een goede vraag. Ik herinner me dat ik in die tijd inderdaad bij een vriendin thuis was in New York, en dat ze me een boek gaf. Ain’t I a woman van bell hooks. Ken je deze al? vroeg ze. Mijn leven werd daardoor een heel andere richting opgeduwd.”

* De gebeurtenissen in Volendam, waarbij KOZP-demonstranten door de lokale bevolking werden bekogeld met etenswaren en vuurwerk, hadden zich toen nog niet voltrokken.

The Black Archives zoekt jouw verhaal of object 

In het voorjaar van 2022 opent The Black Archives de expositie Facing Blackness over de verborgen geschiedenis van verzet tegen racisme en zwarte piet in Nederland. In aanloop hiernaartoe worden dialoogsessies georganiseerd, waaronder een gesprek met Lulu Helder (de podcast vind je hier). Hiervoor zoekt The Black Archives naar verhalen en objecten over de geschiedenis van verzet tegen zwarte piet, en ook naar kinderboekjes, advertenties en andere historische objecten die de historische context van zwarte piet aantonen. Wil jij een verhaal delen of een object doneren? Mail dan naar research@theblackarchives.nl en bekijk de website voor meer informatie.